A PESTE DE EXINA NAS METAMORFOSES DE OVIDIO

O poeta latino Ovidio (43 a. C.-17 p. C.) nuns cen versos (520-613) do libro VII das súas Metamorfoses descríbenos a terrible peste (mitolóxica) que sufriu a illa de Exina.

Exina, ninfa filla do deus río Asopo, foi unha máis das moitas conquistas do donxoanesco Zeus quen a levou á illa de Enone  e doulle un fillo chamado Éaco. Este Éaco será o rei da illa que, en honor a súa nai e amante de Zeus, pasará a chamarse Exina.
Hera, a lexítima cónxuxe de Zeus, vai vingarse desta  enésima aventura extramarital do seu esposo, enviando unha terrible peste contra a illa de Exina, peste que vai ser relatada por Éaco.

Jean-Baptiste Greuze (1725 – 1805) Exina visitada por Xúpiter,  Metropolitan Museum of Art, New York

Seguindo a descrición que desta peste fai Ovidio, todo parece indicar que o poeta lera o relato que doutra peste, a de Atenas (esta real), compuxera o historiador grego Tucídides.

Resumamos, pois, algunhas das características do andazo mitolóxico que Ovidio pon en boca de Éaco.

A peste comeza provocando unha atmosfera asfixiante, as serpes coa súa pezoña contaminaron as fontes, afectou despois aos animais tanto domésticos como salvaxes, os seus cadáveres podrecían sen que aves de rapina ou famentos lobos os toquen e finalmente os miasmas atacan aos granxeiros e chegan á cidade (Ov., Metamorfoses, VII, 527-553)

… abrásanse primeiro as entrañas, e da chama oculta
é síntoma o  eritema e a respiración  ampeante; polo ardor,
áspera, incha a lingua;  reseca polo cálido alento,
móstrase a boca aberta e as  boqueadas capturan un aire pesado.
Non poden soportar leito nin roupa algunha,
senón que colocan os seus  espidos peitos sobre a terra,
e o corpo non se arrefría co chan, máis ben o chan quéntase co corpo.
E non hai quen atalle o mal, entre os propios médicos
o terrible azoute desátase , e a súa ciencia dana a quen a exercita.
Canto máis preto e con maior dedicación atende ao enfermo,
máis pronto chega a compartir a morte, e  de sandar
cando se desvaneceu a esperanza e ven na morte o fin da enfermidade,
abandónanse aos seus instintos e non se preocupan do que poida ser útil,
pois nada é útil… (ib. 554-567)

... vagando medio mortos polas rúas, mentres podían terse en pé,
podíaselles ver;  a outros chorar, tendidos na terra,
e extraviar os seus cansos ollos no supremo esforzo;
alongan os seus brazos cara ás estrelas do ceo que sobre eles penden,
e aquí e alá expiran, onde a morte os sorprende. (ib. 577-81)

... Os corpos sen vida non son conducidos como de costume
en cortexos fúnebres, pois as portas da cidade non admiten tantos cortexos:
xacen  insepultos por terra ou son arroxados sen  exequias
sobre xigantescas  piras. E xa non hai piedade,
pelexan polas  piras e arden en lumes alleos.
Non hai quen bote unha bágoa e non choradas vagan
as almas de fillos e pais, de mozos e vellos,
nin sitio para as tumbas ni árbores para o lume chegan. (ib. 606-613)
 
Éaco (ib. 614-660) que viu ao seu pobo decimado pola peste,  pide e consegue de Zeus a repoboación de Exina: as formigas converteranse nun formidable exército de hoplitas: os mirmidóns (xentilicio derivado do substantivo grego que significa “formiga”) que, máis tarde asediarán Troia e alí tamén sufrirán unha peste polo comportamento insolente de Agamenón co sacerdote de Apolo Crises, episodio do que xa falamos.

Non será por pestes... reais ou mitolóxicas!

FONTES:
http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lsante01/Ovidius/ovi_me07.html#07
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jean-Baptiste_Greuze_-_Aegina_Visited_by_Jupiter,_1767-69.jpg

Diodoro Sículo ou de Sicilia (s. I a. C.) fálanos, no libro XIV (70, 71 e 76) da súa Bibliotheca Historica, da peste que azoutou ao exército cartaxinés cando asediaba a cidade de Siracusa. 

Esta peste, bautizada como de Siracusa, tivo lugar no ano 396 a. C. 

A enfermidade expandiuse rapidamente entre os soldades cartaxineses e calcúlase que matou unhas cento cincuenta mil  persoas.

O mal comezaba con síntomas respiratorios, febre,  tumefacción do pescozo e dores nos costados. Logo sobreviñan  disenterías e  erupcións  pustulosas en todo o corpo. Os doentes morrían ao quinto ou sexto día en medio de delirios e sufrimentos atroces, con escasos ou nulos coidados médicos e abandonados dos seus que estaban temerosos de contaxiarse.

A causas desta epidemia están, por unha banda, na vinganza divina: previamente os cartaxineses saquearan o templo de Ceres e Proserpina e, sobre todo, na aglomeración de moita xente nun espazo pequeno e insalubre e na excesiva calor.

Unha vez máis, igual que aos gregos diante de Troia, a peste asediou aos asediadores, neste caso aos cartaxineses diante de Siracusa.

Pero vexamos  este episodio da peste no propio texto de Diodoro:

[70] (...) Despois…. do saqueo do templo de  Ceres e  Proserpina, o exército dos  cartaxineses sufriu unha enfermidade. Á vinganza da divindade, así manifestada, hai que agregar que miles de homes reuníronse no mesmo espazo, e que estabamos nunha tempada moi favorable ao desenvolvemento de enfermidades. Ademais, neste ano, a calor do verán foi excesiva. Este lugar parecía destinado a ser escenario de inmensas calamidades; porque xa, antes, os atenienses que estableceran o seu campamento neste terreo baixo e  pantanoso, foron decimados por enfermidades. Primeiro, antes do amencer, un calafrío, causado por un aire frío e húmido, apoderouse dos corpos, e ao mediodía a calor sufocou a esta multitude de homes amontoados nun espazo estreito.

Gaetano Giulio Zumbo (1656-1701), La peste

[71] A enfermidade afectou primeiro os libios, moitos dos cales morreron. Ao principio, enterraron os seus cadáveres; pero pronto, debido ao número de mortos, e sendo atacados pola enfermidade os propios coidadores, ninguén se atreveu a achegarse máis aos doentes. Cesando a axuda médica, a praga quedou sen remedio. O fedor dos corpos  insepultos e a  putrefacción das marismas, primeiro causou un fluxo  catarral que foi seguido por tumores no pescozo; pronto apareceron febres, dores nos tendóns das costas e  gravidez nas pernas. Estes síntomas foron seguidos por  disentería e  pústulas en toda a superficie do corpo. Esta era a enfermidade que atacara á maioría dos  cartaxineses. Algúns sufriron ataques de tolemia e perderon por completo a súa memoria; Fóra de si, deambularon polo campamento e golpearon aos que atoparon. Finalmente, a gravidade da peste e a rapidez da morte fixeron inútil a axuda dos médicos; os enfermos morreron o quinto ou máis a miúdo o sexto día, experimentando dores tan insoportables que consideraron felices aos que pereceran na loita. Como o mal gañara a quen coidaba aos enfermos, foron abandonados para a súa desgraza, ninguén quería quedar con eles. Por tanto, non só os parentes abandonáronse entre si, senón que os irmáns  aos irmáns, os amigos aos seus íntimos deixáronos perecer, por temor a verse afectados polo contaxio. (Diodoro Sículo, Bibliotheca Historica, XIV, 70-71)

[76] Tal foi o cambio de fortuna experimentado polos cartaxineses; Foi un exemplo para os homes que aqueles que se elevan demasiado poden caer rapidamente moi baixo. De feito, os cartaxineses, donos de case todas as cidades de Sicilia, coa excepción de Siracusa, despois de aspirar a apoderarse desta última, pronto tiveron que temer pola súa propia patria. Eles que violaron as tumbas dos siracusanos, tiveron que ver, amontoados e insepultos, cento cincuenta mil cadáveres, vítimas da peste. (ib. 76)

CRÉDITOS:

http://remacle.org/bloodwolf/historiens/diodore/livre14a.htm

https://www.lahornacina.com/curiosidadesdifuntos27.htm

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1d/Diodoro_siculo_-_storico_di_Agira.jpg

Tras a cidade de Troia escóndese todo o noso mundo. O sol, o coñecemento, a beleza e a dor de ser humanos. Nos heroes gregos aprendemos o valor da vida, a tenrura, a compaixón. Cada un deles albergaba o medo, como nós gardámolo. A peste que os rodeaba é o mesmo virus que nos confina na casa estes días. Ambos compartimos a esperanza dun mundo mellor tras as murallas de Troia.
José María Pérez-Muelas Alcázar
    https://www.laopiniondemurcia.es/cultura-sociedad/2020/03/16/iliada-homero-peste-aquiles/1099703.html

  Un dos primeiros poemas épicos comeza dun xeito pouco épico:  o exército acampado fronte a Troia está sendo arrasado pola peste, miles de guerreiros confinados esperan pacientemente que un deus se  apiade deles.  Despois de dez anos de asedio a Troia, os asediadores están sendo asediados pola enfermidade.

O primeiro canto da Ilíada, una das obras primixenias da literatura grega, fala da xenreira de Aquiles e do andazo que os gregos están a sufrir diante das murallas da asediada Troia.

E xa que estamos en tempos de pandemia, imos lembrar este andazo a medio camiño entre a realidade histórica da guerra troiana e a fantasía literaria homérica.

É Apolo, fillo de Leto e de Zeus, o que irritado contra Agamenón, xefe da expedición grega, provoca o maligno andazo e a conseguinte mortalidade  entre os guerreiros aqueos. A vinganza do deus débese a que o seu sacerdote Crises foi ultraxado por Agamenón en cuxo poder está Criseida, a filla do sacerdote apolíneo. O pai, cos atributos sacerdotais, achégase, suplicante, ao campamento aqueo para rescatar a súa filla:

Atridas e demais aqueos de fermosas grebas,
a vós os deuses que habitan as moradas olímpicas vos concedan
arrasardes a cidade de Príamo e felizmente voltardes ás vosas casas
mais a min liberádeme a querida filla e recibide o rescate,
reverenciando ao fillo de Zeus, o frechador Apolo. (Il. I, 17-21)

Todos están dispostos a  atender ao suplicante sacerdote agás Agamenón que o despacha de malas maneiras:

Que non te atope eu, vello, ao pé das cóncavas naves,
nin hoxe deténdote nin despois volvendo de novo,
non sexa que para nada che sirvan o cetro e as ínfulas do deus;
eu non a soltarei [a Criseida], antes lle chegará a vellez
no noso fogar, en Argos, lonxe da súa patria,
manexando o meu tear e o meu leito compartindo;
mais vaite! Non me enfades máis se queres volver san e salvo. (ib. 26-32)

Stanisław Wyspiański, Apolo disparando frechas infectadas coa peste no campamento grego

Crises marcha mais pídelle a Apolo:

que paguen os dánaos as miñas bágoas coas túas frechas (ib. 42)

O deus non fai oídos xordos á petición do seu sacerdote e:

[Apolo] sentouse logo preto das naves e en seguida a súa frecha disparou,
un terrible estalido saíu dos arxénteo arco:
de primeiro atacaba aos machos e aos cans lixeiros,
mais, despois, contra eles mesmos, a frecha aguda lanzando,
disparaba; e sen interrupción, numerosas  piras de cadáveres ardían. (ib. 48-52)

Despois de soportar esta situación durante nove días, ao décimo Aquiles convoca unha asemblea para que un adiviño aclare o motivo do enfado de Apolo e se o deus, mediante un sacrificio propiciatorio, estaría en disposición de apartar o andazo do exército grego.

Calcante, o adiviño, coa protección de Aquiles, anuncia o motivo da xenreira do deus: a ofensa que Agamenón infrinxiu a Crises ao non devolverlle  á filla:

por iso dores nos deu o frechador  e aínda máis nos dará,
nin el antes  apartará  dos dánaos o vergoñoso azoute
antes de que ao seu pai se devolva a filla de ollos vivos,
sen prezo, sen pago de rescate e fagamos unha sagrada hecatombe
en Crisa; entón talvez, aplacándoo, poderiamos convencelo. (ib. 96-100)

Agamenón, moi ao seu pesar, acepta porque:

eu quero que a tropa estea san e salva e non que pereza. (ib. 117)

pero buscará resarcimento colléndolle a Aquiles a súa escrava Briseida o que vai provocar a xenreira deste e a retirada da súa participación activa na guerra.

Será Odiseo o encargado de devolver a Criseida e ofrecer, en nome dos demais gregos, unha hecatombe a Apolo.

O pai sacerdote acolle a súa filla e prega ao deus:

agora aparta xa dos dánaos o ignominioso azoute.  (ib. 456)

Así rematou para os gregos aquela peste, antecedente homérico mutatis mutandis da actual pandemia do COVID-19.

CRÉDITOS:
http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0133

https://museodiocesano.es/2011/01/27/san-sebastian-en-el-museo/stanislaw-wyspianski-apolo-disparando-flechas-infectadas-con-la-peste-en-el-campamento-griego/

É un tópico falar do Castelao médico por obrigación máis que por devoción: Fíxenme médico por amor a meu pai; non exerzo a profesión por amor á humanidade.

Castelao si exerceu de médico antes de opositar a funcionario de estatística e levado da súa bonhomía e humanidade moitas veces sufragaba cos seus cartos os medicamentos que os doentes pobres non podían pagar. Pero ademais, sendo xa funcionario na delegación de Estatística de Pontevedra e profesor de debuxo no instituto e na Escola Normal de mestras, chega a peste de gripe do 1918 e Castelao axuda como médico a algúns coñecidos de Pontevedra. É cando recibe carta da súa vila natal: en Rianxo hai dous médicos contaxiados e piden a súa axuda. Contesta ao seu interlocutor:

A min dácheme unha lástima moi grande esa pobre xente de Rianxo a que deixan morrer como porcos anque dimpois viranlle a cobrar como homes... teño un pouco de remordimento de conciencia se non vou ahí... so cun permiso pra abandonar o meu destino podo salir deiquí.

A mediados de outubro Castelao solicita  e outórganlle autorización para axudar como médico en Rianxo. O secretario do concello intenta pórlle trabas burocráticas ao que el contesta:

Eu quero facer constar que desde este intre empezo a traballar como médico do meu pobo e sae do concello para atender aos doentes cuxos familiares estaban a agardalo polas rúas.

Naquelas xornadas de pandemia, de necesaria desinfección, de tribulación e rogativas, de loito, naquel tempo de permanente toque a morto mentres o virus entra pola boca, nariz e ollos, Castelao e  Moure, o outro médico dispoñíbel, reparten o territorio. Castelao ocuparase de Leiro, Isorna e a capital municipal:

Trataba ós enfermos con cariño de irmán; entraba e salía nas casas con cara risoña: pra todos tiña verbas e recordos de neno ou de mozo; os encamados recobraban a confianza como si recibisen unha gran inieución de optimismo. (Lois Peña Novo)

A mediados de novembro, Castelao reintégrase ao seu traballo en Pontevedra pero non esquece aos seus doentes rianxeiros:

escribíalle acotío desde Pontevedra, interesándose por algún caso grave, fóra do alcance da súa ciencia... foi para nós un gran médico, que nos fixo un señalado servicio.

Os veciños e a prensa local recoñeceron a súa entrega:

¡Viva, viva don Mariano [o pai],
que lle temos que querer,
que nos mandou vir o fillo
e nos librou de morrer!

mentres o concello limítase a agradecerlle os seus servizos, sen recompensalo económicamente.

Hoxe tamén nós, ao tempo que aplaudimos a todo o persoal sanitario que, en vangarda, está a loitar co coronavirus, queremos aplaudir ao médico Alfonso Daniel Manuel Rodríguez Castelao, médico do corpo (no seus primeiros anos e durante a mortífera gripe do 1918)  e médico da alma de Galicia e dos galegos como escritor, como caricaturista, como pintor, como pai da patria.