^{Cando os lobos escoitaban a radio    de  Pemón Bouzas}

<sup>O final oficial da Guerra Civil non supuxo o final da loita para tentar recuperar as liberdades perdidas. Algúns homes e algunha muller botáronse ao monte para seguir defendendo os seus ideais. A España famenta e gris da inmediata posguerra sobrevivía reclusa na abafante normalidade imposta polos vencedores mentres un fato de guerrilleiros (David fronte a Goliat) buscaba defender a legalidade republicana en lugares abruptos e montesíos como os territorios lindeiros entre o oriente de Galicia e as terras leonesas, por exemplo La Cabrera.
Alida, viúva dun represaliado, vive no monte, privada dos seus fillos. Joselín (dunha familia que fai de enlace coa guerrilla), perseguido quere integrarse no grupo do mítico Girón. Núñez é un garda civil incapaz de entender as malleiras e a crueldade exercida contra os membros da guerrilla e os seus colaboradores que son cualificados como bandoleiros, acurralados por delatores e traidores. Velaquí algúns dos protagonistas desta narración que se apoia en feitos reais e que contribúe a recuperar a memoria dos “do monte”.

...Que podemos agardar doce anos despois de rematada a guerra? Que podemos agardar despois de cinco anos da aniquilación do nazismo de Hitler e do fascismo de Mussolini? Se as potencias estranxeiras non actuaron antes contra Franco, non o van facer agora porque media ducia de desgraciados, instalados na utopía, resistamos no monte.
    Manuel non lle teme ao monte. É un home do monte. Coñece o monte. Porén, está convencido de que, polo ben dos demais, hai que buscar unha saída, aínda que el non se atreva a dar o paso definitivo. E a saída pasa por fuxir a Francia. Penso que todos estamos máis ou menos convencidos. Quizais eu sexa a única que o pensaría dúas veces, polos meus fillos, pero, a pouco que tivese unha oportunidade clara de marchar con eles, porque Manuel me quixese ao seu lado, quizais marcharía e comezaría unha nova vida a milleiros de quilómetros de miña terra. Estou convencida de que me quere, máis ben tería que dicir que me aprecia, que me respecta e me protexe, pero sei que non son a muller da súa vida. As circunstancias leváronnos a unha relación de convivencia que empezou meses despois de incorporarme á partida, hai xa varios anos. Pero Manuel é un lobo solitario que ten as súas amizades repartidas por moitos lugares de La Cabrera e do Bierzo. Non llo reprocho. Agradézolle toda a axuda, todo o apoio e o cariño que me ten dado e que me dá. Agradézolle os seus desvelos polos meus fillos. Pero de momento, o futuro é mañá. Pasadomañá está demasiado lonxe. O futuro non existe.
    Escureceu e segue a nevar. Sinto voces, e todos nos mantemos alerta. É José, un dos nosos enlaces de Forna, que vén de avanzada para saber se todo está en orde. Comproba que si e, dando un rodeo, volve á entrada da vila para lles indicar aos da partida que o camiño está franco. Despois,  José desanda os seus propios pasos para regresar á súa casa en Forna, á que chegará dúas ou tres horas máis tarde, ben entrada a noite. Entre nós, saúdos de benvida con efusividade contida, como sempre ocorre cada vez que os membros da partida nos separamos e, pasado o tempo, nos reencontramos. Nunca sabemos se nos volveremos ver, aínda que a nosa actitude sexa sempre optimista. Porén, o aspecto de Manuel, o de Quico tamén, é máis serio ca de costume. Os dous adiantáranse ata Santa Eulalia, unha pequena vila no máis fondo das entrañas de La Cabrera, para buscaren casas onde podernos ocultar uns días. Ese é o noso fado, hoxe aquí e mañá noutra vila, e dous ou tres días máis tarde noutra diferente, para así podermos despistar a forza.
    Santa Eulalia é unha vila pequena, coma case que todas as da comarca, na que sempre nos sentimos cómodos. A maioría dos veciños, con maior ou menor decisión, apóiannos; é difícil que alguén nos delate, igual pasa en Silván, Forna, Corporales, Castrillo, Quintanilla e nalgún outro lugar. Pero esta noite o rostro de Manuel aventura pesadumes, malas sensacións.
    -Como acabades de ver -empezou dicindo- viñemos con José. Porén, a cousa está moi mal. Non imos ir a Santa Eulalia.
    -Que pasou? -preguntou Zapico.
    -Antonio. A Antonio déronlle de carallo -respondeu Quico con certo dramatismo na súa expresión, dramatismo suavizado pola temperanza da súa voz, nova coma el, pero que transmite a forza, o vigor e o optimismo dos vinte anos-. E a Benxamín tamén lle deron duro.
    -A cousa está cada vez peor -continuou Manuel Girón, moito máis circunspecto-. Déronlles con ganas. Resistiron e non abriron a boca, pero zoscáronlles ben duro.
    -Fillos de puta! -exclamou Jalisco.
    -Cabróns! -insistiu o rapaz cando conseguiu deixar de tusir.
    -Antonio pediume que lle fixésemos o favor de non volver por alí -explicou Manuel-. Dixo que non sabería canto máis podería aguantar. Con tanta malleira, o último que quixer é perder a dignidade e acabar delatándonos.
    A amargura e a desolación instaláronse nas facianas de todos nós. Quico movía a cabeza cavilando sobre o que Girón dicía, algo que el mesmo puidera comprobar. Sabía,  como sabiamos todos, que teriamos que aguantar o que quedaba de inverno baixo a protección desta comarca, agardando a que chegase un tempo máis favorable para poder abrir novas canles no Bierzo que nos permitisen a retirada a Francia. Os demais permaneciamos atentos ás palabras do noso líder, con actitudes reservadas e mostras de desánimo. Confiabamos nel e agardabamos polas súas palabras e decisións, sempre elixidas con bo criterio, sempre pensando no ben do grupo.
    -Mañá, a primeira hora, sairei para Corporales -dixo Manuel buscándome coa mirada.
    -Desta volta, eu irei contigo -apuntou Pedro Juan Méndez, alias Jalisco.
    -Non. Ti vas ir cos demais a Baillo, e vas agardar polas nosas indicacións...</sup>

^{(páxs 37-39)}

    Medio cento de alumnos de 1º de bacharelato asistiron ao relatorio “A Muller no Franquismo” impartido por M.ª Victoria Martíns, docente e investigadora, autora de diversos traballos sobre a historia das mulleres, a Sección Feminina ou a represión e regresión da muller na época franquista.
    A relatora fíxonos un percorrido pola situación e vivencias das mulleres durante a longa noite de pedra cando a muller era tratada como un ser menor de idade que pasaba da tutela do pai á do seu esposo. O seu papel na sociedade era a de nai  abnegada e  obediente esposa.

    No libro A virilidade e os seus fundamentos sexuais  o médico xesuíta Federico Arvesu recolle moi ben a mentalidade da época  cando di: "O organismo dunha muller está disposto ao servizo dunha matriz, mentres que o organismo dun home disponse para o servizo dun cerebro". Na mesma liña fala Pilar Primo de Rivera, omnipresente Delegada Nacional da Sección Femenina (rama feminina da Falanxe Española): "Todos os días deberiamos dar grazas a Deus por privarnos á maioría das mulleres do don da palabra, porque se o tivésemos, quen sabe se caeriamos na vaidade de exhibilo nas prazas. As mulleres nunca descobren nada; fáltalles o talento creador reservado por Deus para intelixencias virís. A vida de toda muller, a pesar de canto ela queira simular -ou disimular- non é máis que un eterno desexo de atopar a quen someterse”
    Nesta época as mulleres vivían mal. Tiñan que ser o repouso do guerreiro e as perfectas casadas. Non hai que esquecer a segregación da educación por sexo, a explotación do traballo feminino ou  o adulterio da muller penado co cárcere mentres o do varón como moito podería levar ao exilio. Estas e outras discriminacións recibían o aval da lexislación do momento. Por exemplo, o Fuero del Trabajo sinalaba que "o Estado liberará á muller casada do taller e a fábrica". Na súa obra Vida conxugal e sexual o doutor Corominas expón: "Cantas mulleres médico, cantas avogado, cantas licenciadas en ciencias químicas exercen con proveito a súa profesión? A misión da muller non é esta. A muller foi creada para nai de familia, e bastante e moito ten que aprender para cumprir debidamente tan alta misión". De igual xeito Delgado  Capéans  en A muller na vida moderna escribe: "É verdade que hai gobernadoras, deputadas, alcaldesas; podemos afirmar que esas alcaldes e gobernadoras non son máis que figuras decorativas; os discursos, os proxectos de lei, as fondas resolucións, os estudos profundos de alta economía son obra dos seus esposos, se son casadas, e se solteiras, dos seus secretarios ou conselleiros. A oratoria das senadoras, deputadas, etc., é case sempre sinxela. Fáltalles nervio, forza, robustez de pensamento, dominio do auditorio e ata voz  virís".

    Tamén o inspector de ensino primario Adolfo  Maíllo publicou en Educación e revolución: "Moito máis proveitoso e práctico que saber demostrar que os tres ángulos dun triángulo valen dous rectos é para a muller  guisar un prato de patacas de seis maneiras distintas. Aquel teorema non ha de resolverlle na vida ningunha dificultade; en cambio, a preparación deses modestos manxares pode contribuír a aumentar  a estima do seu esposo, a gratitude dos seus fillos e a paz do seu fogar".  A muller -recolle a Enciclopedia escolar de debuxos editada por Afrodisio Augado- “adquire os alimentos, repón a vaixela, compra teas e administra o sobrante  previsoramente para que non falte o sustento nas horas difíciles. Posúe a nai tal espírito de economía que permite ao xornal do obreiro ou ao soldo do funcionario  cubrir ás necesidades e é capaz de impoñerse verdadeiros sacrificios para que non falte o indispensable ao resto da familia"
    Que podemos esperar con esta base ideolóxica? Moitas mulleres, as nosas devanceiras, foron vítimas destas situacións de desigualdade e desdén e moitas delas, heroínas anónimas, morreron sen recibir o recoñecemento e o resarcimento que merecían.
    Cómpre seguir exercendo a memoria coa finalidade de paliar, aínda que tarde, o rudo encono machista que sufriron tantas mulleres durante 40 anos e que dou pé a un inxustificábel esquecemento. Por iso, unha vez máis, agradecemos o proxecto “O pasado por vir” que, patrocinado e financiado pola Deputación, permitiunos a través dunha representación teatral e de varias charlas (e vainos permitir mediante unha exposición) coñecer mellor a nosa historia para que poidamos construír un futuro que evite os males do pasado.

Algo máis de douscentos alumnos pertencentes aos niveis de 4º ESO e 1º BAC  do noso IES  asistiron este mediodía á representación teatral A señora de Forcadela, dramatización da biografía  e peripecias da tudense Josefa García Segret, casada con Hipólito Gallego, mestre de Forcadela (Tomiño), e de moitas outras mulleres represaliadas a partir do fatídico 18 de xullo de 1936.
Josefa foi condenada á pena capital, pena da que se librou grazas ao médico forense don José Abraldes e ao doutor  Dario Álvarez Bláquez (tamén de familia de represaliados) que certificaron o seu presunto embarazo; despois de percorrer distintos establecementos penitenciarios (entre eles a célebre prisión de mulleres de Saturrarán) consegue a liberdade recollendo no seu libro Abajo las dictaduras as vivencias da súa vida como reclusa, un libro que rematado en 1976 non saíu do prelo ata 1982.
Esta actividade é a primeira das que, promovidas e financiadas pola Deputación de Pontevedra dentro do seu proxecto “O pasado por vir”, forma parte de “co M de Muller e Memoria” que terá continuidade este xoves, 10 de marzo, co relatorio de Montse Fajardo “A loita das mulleres no século XX: cen anos de conquistas e represión”; tamén en datas posteriores contaremos coa presenza de Ricardo Gurriarán e María Victoria Martíns, rematando este ciclo de actividades xa nos primeiros días de abril coa exposición “Rexas. Mulleres baixo o terror franquista”

Agradecemos a Deputación de Pontevedra por ternos ofertado todas estas actividades que permiten que coñezamos mellor o noso pasado sen odio, sen rencor pero co recordo vivo.
E agradecemos tamén ao Concello de Tui por permitirnos dispor das instalacións e persoal do teatro municipal para a montaxe teatral de hoxe.