O preceptor adoitaba ser un clérigo da familia do fundador. A razón fundamental de que se preferise un sacerdote e non un segrar debíase a que os fundadores deixaban unha serie de mandas coa obrigación de dicir unha misa diaria ou, polo menos, unha serie de misas anuais pola súa alma.

- Ao preceptor adoitaba axudarlle un repetidor encargado de atender o alumnado nalgúns momentos do día ou en ausencia deste. Ambos estaban obrigados a vivir na localidade durante todo o curso. Para iso entregábaselles unha casa onde vivir e impartir as clases. Nalgunhas ocasións establecíase que na mesma casa vivisen os alumnos, coma se dun internado tratásese.

- A fundación dotábase de rendas suficientes para lle facer fronte ao pagamento dos gastos xerados, entre os que se atopaban os salarios do preceptor e do repetidor, o alimento dos estudantes internos, a compra de leña etc.

- Nalgunhas fundacións puxéronse as bases do que despois sería a inspección educativa, ao recoller entre as súas cláusulas fundacionais a vixilancia e o control relativos a que o alumnado recibise unha adecuada instrución, para o que se establecían visitas periódicas ás aulas.

- Ademais de ensinar Latín e outras materias, os estudantes recibían formación en doutrina cristiá, normalmente os sábados pola tarde, e eran obrigados a oír misa diaria e a rezar o rosario.

- En case todas as fundacións se estableceu que aqueles alumnos que acreditasen pobreza (os que eran considerados como pobres de solemnidade) non estaban obrigados a pagar cantidade ningunha por asistir ás clases; en cambio, si pagarían aqueles que tivesen unha capacidade económica suficiente na súa familia para facelo.

Gramática de Nebrija

-  Ao quedar vacante a praza de preceptor era obrigatorio poñer edictos anunciando a nova “oposición”, polo menos con trinta días de antelación en todas as universidades máis próximas: Alcalá de Henares, Valladolid, Sigüenza e Burgo de Osma.

Tres modelos diferentes de escola de gramática: Guadalaxara, Sigüenza e Miedes

As escolas de gramática tiveron un gran protagonismo na actual provincia de Guadalaxara e foron numerosas as fundacións levadas a cabo durante a época cervantina. De todas elas ímonos centrar dunha maneira especial en tres, as de Guadalaxara, Sigüenza e Miedes, porque son modelos representativos do resto de escolas, cada unha cunhas connotacións especiais, xa que representan o modelo municipal, o do bispado e o dun fundador particular, respectivamente.

O modelo tipo de fundación municipal atopámolo na escola de gramática de Guadalaxara, onde constatamos a súa existencia desde finais do século XV; con todo, os problemas económicos do concello, que apenas si podía facerlle fronte ao pagamento dos preceptores permitiu que o chantre de Salamanca, Luis de Alcocer, refundase este estudo, en 1578, recollendo as disposicións tridentinas. A nova escola de gramática seguiu estando baixo o padroado do concello, pero experimentou uns cambios substanciais; en primeiro lugar, contará xa cun edificio dedicado a ser centro de ensino e residencia de estudantes, baixo a vixilancia directa do reitor; tratábase da propia casa do chantre situada xunto á actual praza de San Nicolás. Para o ensino dos alumnos estableceuse que o colexio contase con “tres generales para tres leçiones hordinarias…”(15) estes tres preceptores ensinábanlles gramática e latinidade aos alumnos divididos en tres clases diferentes, segundo os coñecementos recibidos: alumnos de maiores, de medianos e de menores; o preceptor de maiores lía, ademais, algunha lección de retórica.

Os gastos corrían a cargo do fundador e do concello, os cales actuaban como patróns; cada unha das partes implicadas comprometeuse a poñer en mans da escola unha determinada cantidade de bens, coa que se puidese facer fronte aos seus gastos de funcionamento (salarios de todas as persoas vinculadas ao estudo, alimentos e leña para o seu mantemento etc.). Con estes bens pagábase o salario dos catedráticos, consistente na entrega de certas cantidades de diñeiro e de trigo, ademais de apousento, comida e hábito para os colexiais. Ao concello competíalle a designación dos preceptores, aínda que a primeira elección correu a cargo do fundador. O procedemento para poder ser elixidos supoñía uns requisitos de obrigado cumprimento, como superar un exame-oposición ao que se chegaba despois de que a praza quedase vacante e se publicasen edictos para cubrila. Nestes establecíase a data e a hora na que se realizaría a oposición, que sería pública. O concello tamén nomeaba dous rexedores-comisarios encargados directamente de atender e resolver todo o concernente a este estudo.

Tras non poucas vicisitudes e problemas de todo tipo, a escola de gramática pasaría a mans dos xesuítas, en 1654, tras establecer estes a súa casa na cidade en 1631. 

Antiga igrexa e colexio xesuíta

A fundación da cátedra de gramática de Sigüenza é a única na provincia que ten como fundador e como patrón o bispo e cabido catedralicio seguntino; podémolo considerar como o modelo tipo dunha fundación dirixida por e para a formación do clero, así como aos estudantes que ían prepararse para seguir estudos eclesiásticos. Trátase, ademais, da primeira das fundacións dirixidas ao estudo de gramática e lóxica na provincia que tivo continuidade no tempo. Fundada inicialmente en 1187(16) polo bispo san Martín de Finojosa, foi refundada o 16 de maio de 1343 polo bispo Gonzalo de Aguilar (17), facendo realidade desta maneira o que xa viña propoñendo nos diversos concilios de Letrán e sínodos nacionais e provinciais. Ao mesmo tempo que o cabido potenciaba os estudos de gramática nesta cidade, prohibía expresamente que se abrisen outras escolas no resto de localidades deste bispado, polo que se pecharon, como consecuencia daquela prohibición, as de Atienza e de Molina de Aragón, fundadas no século XIII e XIV, respectivamente, aínda que se lles deu a posibilidade aos veciños destes arciprestados de que continuasen o estudo da gramática na escola seguntina, exceptuando os relixiosos, que o farían nos seus respectivos mosteiros. A pretensión inicial parece que non era outra que a de converter Sigüenza no centro educativo da diocese, feito que se viu completado cando nos anos seguintes se fundaron nesta cidade outros centros como a Universidade de San Antonio Portaceli (1476), o Colexio de San Martín (1618) ou o Seminario de San Bartolomeu (1651).

As disposicións do Concilio de Trento, recollidas polos diferentes bispos nas constitucións sinodais, marcan a pauta que se debe seguir en todo o concernente ao colexio de gramática. A liña para seguir marcábana os membros do cabido e, a diferenza das outras escolas da provincia, os destinatarios principais deste ensino foron os beneficiados da catedral, os mozos do coro e os seminaristas, aínda que tamén se admitían os estudantes da comarca. A idea principal foi que tanto os beneficiados como os prebendados ou os mozos do coro puidesen seguir os textos que se lían nas distintas celebracións, xa que era habitual que moitos deles non soubesen ler ao recibir estes o beneficio a unha idade moi temperá.

A fundación da escola de gramática de Miedes (1601) foi unha das máis importantes das que se levaron a cabo na provincia; esta formaba parte dunha fundación máis ampla, a coñecida como Arca da Misericordia, obra do clérigo Francisco de Semolinos e Morais, nacido na vila de Gascueña, e que foi cura-párroco de Miedes durante varios anos, ata a súa morte en 1602. Para levala a cabo solicitáronse do Papa Clemente VIII o breve e letras apostólicas (18) necesarias para a súa posta en marcha; así mesmo, pretendíase que tanto os curas de Miedes como de Gascueña se beneficiasen dela, nomeándoos como xuíces apostólicos conservadores desta fundación e para que interviñesen en todo o relacionado con ela.

Esta fundación responde a un dobre obxectivo; o primeiro, relacionado coa necesidade de lle dar continuidade a un proceso iniciado polo racioneiro da catedral de Sevilla, Lucas González, natural de Miedes quen, en 1599, fundara nesta mesma vila unha escola de primeiras letras, ao mesmo tempo que instituía e fundaba, tamén, o Colexio de Santa Xusta e Santa Rufina que por entón se estaba labrando na Universidade de Alcalá de Henares, para que neles estudasen “letras e sciencia” os naturais de Miedes. E, o segundo obxectivo, moi común a todas as fundacións educativas da época, ía dirixido á formación dos futuros membros da igrexa(19). Desta maneira, os alumnos que iniciasen estudos na escola de primeiras letras en Miedes tiñan a posibilidade de seguir primeiro os estudos de gramática na propia vila e, posteriormente, seguir estudando na Universidade de Alcalá; todo un cúmulo de intencións para aquela época.

Co fin de que esta memoria e a súa escola de gramática tivesen continuidade no tempo, ademais de contar coa lexitimidade que lle daba a obtención dos breves e bulas apostólicas papais, dotou esta fundación de bens suficientes para o seu mantemento, dispoñendo que os patróns (o cura de Miedes, a xustiza e o concello da vila) (20) tiñan a obrigación de aumentalos e de que estes nunca se vendesen nin alleasen. Coa particularidade de que nesta fundación os patróns serían os únicos que podían decidir sobre ela, deixando claro que o bispo non se entremetese en nada.

Antigo edificio onde estivo situada a escola de gramática

Sen dúbida que unha das cousas que destaca como feito diferencial con outras fundacións deste tipo é a facultade que se lle outorgou aos patróns para que puidesen decidir sobre a continuidade ou non do preceptor de gramática, coa condición de que se estimase que cometera algunha grave infracción ou que actuara en contra das constitucións fundacionais da cátedra. Estes reuníanse anualmente o día de san Francisco, 4 de outubro, co cura, a xustiza e concello e con toda a vila para ler o primeiro capítulo da fundación; na devandita reunión, se se consideraba que o preceptor non cumpría cos requisitos establecidos, procedíase ao seu despedimento e a poñer a outro no seu lugar. Esta decisión facíase por votación e, para que se votase en conciencia e sen temor, entregábanselle a cada un dos asistentes dúas cédulas, unha cun A (aprobado) e outra con R (reprobado). Cada un dos votantes, unha vez elixida a súa opción, dobraba a súa papeleta, dirixíase con ela ata a mesa onde estaban sentados os patróns e, unha vez alí, depositábana en dous vasos ou cántaros. Terminada a votación, contábanse os votos para comprobar se o preceptor fora aprobado ou reprobado. A continuación reuníanse os patróns, en segredo, e determinaban o que se debía de facer; no caso de que fose reprobado chamábase o preceptor, que era cominado a cambiar; o mesmo facían cando se descoidou no ler e escribir, entón era ameazado con que sería despedido no caso de que non o fixese así. Para iso contaba cun ano máis á fronte da escola e, se na votación seguinte era reprobado de novo, entón era despedido e sen ter dereito a apelación ningunha.

Conclusión

Os anos nos que viviu Cervantes foi un tempo, desde o punto de vista educativo, no que se abriron escolas de gramática en diversas localidades da provincia de Guadalaxara, que viñeron unirse ás xa existentes, nun claro desexo de facer realidade as disposicións tridentinas que así o aconsellaban. A súa influencia, especialmente, no mundo rural, foi notable, aínda que pronto se atoparon coa opinión en contra dos arbitristas, que se viu plasmada na pragmática de 1623 na que Filipe IV limitaba o seu número. Con todo, ata ese desgrazado momento vemos, por exemplo, que polas aulas da escola de gramática de Guadalaxara pasaran, ata a súa refundación en 1578, máis de 200 mozos e a de Miedes, ao pouco tempo da súa fundación, contaba con máis de trinta alumnos.

Por outra banda, os fundadores, especialmente os de orixe eclesiástica, tiveron moi claro desde un principio que o futuro destes nenos ía estar moi ligado ao acceso á carreira sacerdotal, por iso non escatimaron en medios, ata o punto de que algúns deles foron máis aló e xunto á fundación dunha escola de primeiras letras ou dunha escola de gramática fundaron un colexio maior nas cidades que contaban con universidade, como en Alcalá de Henares ou en Sigüenza, co fin de que os alumnos que asistían nas súas vilas a estas escolas tivesen despois a posibilidade de continuar o ensino superior nos devanditos colexios; desta maneira garantíase todo o proceso educativo desde a infancia ata finalizar os estudos universitarios.