Os primeiros pasos do federalismo en España: a Xunta Soberana de Galicia, León e Castela
Manuel M.ª de Artaza Montero
Universidade de Santiago de Compostela
“Todas [las provincias], sin acuerdo unas de otras, formaron sus juntas para organizar la fuerza que había de defender la provincia; estas ejercieron en toda su plenitud el poder soberano, y la monarquía se halló fatalmente convertida de hecho y en un momento en una especie de gobierno, ó régimen federativo, el menos á propósito para resistir la fuerza colosal que iba á caer sobre nosotros…”
Breve noticia del origen, causas y formación de la nueva Junta Permanente, bajo el nombre de Diputación de las tres Juntas reunidas… de Galicia, León y Asturias, A Coruña, 1811.
Introdución: un bicentenario discreto
Se tivésemos que escoller unha palabra para avaliar a conmemoración do bicentenario do levantamento de Galicia contra Napoleón, creo que a maioría dos galegos conviría comigo en que esa palabra sería discreta. Non obstante, non foi un caso excepcional dentro do conxunto español. É máis, sen realizar un estudo exhaustivo sobre política e memoria histórica avalado polos números, segundo a metodoloxía en voga dentro das ciencias sociais (erección de monumentos, actos oficiais, titulares de prensa, exposicións, premios de investigación, publicacións...[2] atrévome a subscribir o parecer sobre as celebracións da Guerra da Independencia dun popular xornalista e escritor, Arturo Pérez Reverte:
Si algo caracteriza el asunto es el desinterés institucional y el carácter local, casi privado de cada acto. Un ayuntamiento, un colegio, un grupo de aficionados a la historia de su pueblo, convencen a las autoridades, consiguen una modesta financiación y, a fuerza de entusiasmo y tesón, la iniciativa sale adelante: La Albuera, Bailén, La Coruña. O no sale. A veces tropieza con muros de incomprensión o recelo…[3]
En efecto, nin o goberno central nin a maior parte das comunidades autónomas, salvo Madrid, lle outorgaron á lembranza da Guerra da Independencia o relevo que mereceu durante preto de cento cincuenta anos. E é que, desde o triunfo do liberalismo na década de 1830 ata o final do réxime franquista, a loita contra o invasor francés pasou a ser a pedra angular da mitoloxía do novo Estado nación español, a proba da cohesión popular espontánea e do “españolismo” de todas as “rexións”, utilizada mesmo por Pi i Margall para defender as súas teses federalistas,[4] contra os temores de disgregación que afloraron en España a partir da segunda metade do século XIX.[5]
En calquera caso, como sinalaron varios historiadores franceses contemporáneos de recoñecido prestixio (Pierre Vilar, Christian Demange, Albert Dérozier, Gérard Dufour, Richard Hocquellet), a agresión serviu para cohesionar a identidade colectiva dos españois, fortalecida ao longo do século XVIII, despois do traumático asentamento no trono de Filipe V e das sucesivas tentativas uniformizadoras dos seus sucesores [6]. De feito, debemos lembrar como José Cadalso non só advertira nas súas célebres Cartas marruecas (1774) do progreso de integración dos antigos reinos, provincias ou señoríos nunha patria común durante a segunda metade do setecentos, senón tamén un “desapego” para alcanzar “a perfecta unión”. Pero ese desapego que aínda se palpaba entre as que “foron nacións separadas” era, segundo o militar ilustrado, unha vantaxe en caso de guerra, pois a “mutua emulación” que xurdiría entre elas fomentaría a combatividade das tropas hispanas [7]. Anos máis tarde, a autorizada opinión do conde de Toreno ao axuizar o conflito de 1808-1814 confirmou o parecer de Cadalso:
Fue muy útil que en el primer ardor de la insurrección se formase en cada provincia una junta separada. Esta especie de gobierno federativo, mortal en tiempos tranquilos para España, como nación contigua por tierra y mar a estados poderosos, dobló entonces, y aun multiplicó sus medios y recursos; excitó una emulación hasta cierto punto saludable, y sobre todo, evitó que los manejos del extranjero, valiéndose de la flaqueza y villanía de algunos, barrenase sordamente la causa sagrada de la Patria...Un gobierno central y único… más fácilmente se hubiese doblegado a pérfidas insinuaciones o su constancia hubiera con mayor prontitud cedido a los primeros reveses.[8]
Así mesmo, Marx e Engels apreciaron en 1854 a importancia das diferenzas provinciais e a súa vitalidade para explicar o levantamento que sorprendeu a Napoleón. [9]
Por outro lado, como nos recordou Javier Tusell nun dos seus últimos traballos dedicados ao problema de España, «a Nación xorde tamén de “sufrir xuntos”»,[10] e sen dúbida que entre 1808 e 1814 os súbditos do Rei Católico padeceron xuntos coma nunca antes a acometida dun inimigo común.
É, pois, comprensible que en 1873 Benito Pérez Galdós iniciase os seus célebres Episodios nacionales coa guerra contra Napoleón; ou que durante o noso último enfrontamento civil (1936-1939) ambos os dous bandos apelasen a ela para lexitimar a causa respectiva, presentada como unha loita pola liberdade contra novos invasores. Non en van, ademais de servir para alumear o Estado-nación español, a Guerra da Independencia e os seus mitos foron aproveitados dende 1808 polas distintas tendencias políticas ata hoxe. Con todo, se atendemos a algunhas achegas historiográficas recentes, as palabras de Pérez Reverte sobre a tépeda participación estatal no segundo centenario ben poderían describir o sucedido durante o primeiro.
En efecto, segundo Christian Demange, o primeiro historiador do Dous de Maio como mito e festa nacional, “fronte á relativa parálise das elites políticas, o exército, os concellos e numerosas asociacións semiparticulares” foron os que impulsaron o culto á memoria da contenda. [11] De feito, a celebración do levantamento popular madrileño incomodaba o daquela presidente do Goberno, o conservador Antonio Maura. E aquí o político mallorquino coincidía nada menos ca co artífice da Restauración, Antonio Cánovas del Castillo, cuxa opinión sobre aquela época –vista como de desordes e desgoberno– era moi negativa. Agora ben, no caso de Maura debemos ter moi en conta o conflitivo panorama político-social español de principios do século XX, pois, dado o aberto rexeitamento das masas obreiras ao réxime restaurador, conmemorar un motín popular non parecía moi prudente, de aí a focalización do centenario en Zaragoza e os seus sitios. [12] Os acontecementos do verán de 1909, a Semana Tráxica de Barcelona (26 de xullo-2 de agosto) que ameazou con estenderse máis alá dos límites da Cidade Condal e Cataluña, confirmaron eses temores. Non obstante, en 1908, a actitude das altas esferas do Estado foi compensada sobradamente pola súa cabeza: o novo rei Afonso XIII, quen presidiu o cortexo cívico que percorreu Madrid o dous de maio entre o entusiasmo xeral.
En definitiva, á marxe do maior ou menor alento gobernamental aos dous centenarios, ou do prolongado cultivo da mitoloxía patriótica de políticos, militares, xornalistas, literatos, artistas plásticos, historiadores e parte do clero, debemos insistir na importancia da Guerra da Independencia para o devir de España como estado-nación, pois aínda que non poidamos deternos no tema é evidente que a revolución e a contrarrevolución desencadeadas polo conflito condicionaron a historia española contemporánea ata fins do século XX. [13] En consecuencia, tamén se tratou dun momento clave na historia de Galicia; non obstante, en contraste co caso xeral, onde desde hai anos se vén desenvolvendo un debate entre os estudosos da contenda, mesmo, ás veces, con proxección en prensa, [14] esta comunidade autónoma nin existiu polémica nin apenas se lle prestou atención ao tema. Así, os estudos publicados nos últimos anos adoitan persistir no relato dos sucesos de armas, mentres seguimos sen investigacións que cubran importantes baleiros do certame organizado en 1909 polo Concello de Santiago con motivo do primeiro centenario da invasión e expulsión do exército de Bonaparte do antigo reino.[15] Citareinos seguindo a súa orde orixinal:
- Segundo tema: exame crítico das fontes históricas para o estudo da Guerra da Independencia en Galicia. Premio: 1.000 pesetas do Excmo. Concello de Santiago. Deserto por falta de traballos.
- Duodécimo tema: fillos de Galicia que máis se distinguiron en política, goberno e administración durante a Guerra da Independencia. Deserto por falta de traballos.
- Vixésimo segundo tema: os municipios das sete antigas provincias galegas na Guerra da Independencia. O seu raio de acción político-administrativa. As súas relacións coas xuntas supremas e coas provinciais (1808-1814). Premio: 300 pesetas do Excmo. Concello de Lugo. Deserto por falta de traballos.
Pois ben, nas próximas páxinas tratarei de cubrir unha parte desas lagoas a través dunha descrición da Xunta Suprema do Reino de Galicia e da análise das súas relacións coa Xunta de León, un episodio histórico do que non hai recordo popular na comunidade autónoma galega nin estudos académicos publicados actualizados, aínda que foi destacado por varios escritores galeguistas do século XX, entre os que sobresae, polo impacto da súa obra, Castelao. Este autor, no seu célebre Sempre en Galiza, considerada a biblia de nacionalismo galego, sostivo que durante a Guerra da Independencia “Galiza se sinteu libre e dona de si”, e que a súa “Xunta Suprema concibiu unha Federación dos povos peninsulares, moito antes de que en Hespaña apareceran os teóricos do federalismos (sic.), influídos por Proudhon”.[16] Precisamente, esa federación daría un primeiro paso co tratado para a unión dos reinos de Galicia, León e Castela que asinaron as súas respectivas xuntas en agosto de 1808; pero non adiantemos acontecementos e empecemos a historia polo principio, é dicir, polo levantamento contra Napoleón, pois, sen esquecer a achega asturiana, a faísca ou, como dixo o conde de Toreno, “la espuela” que o produciu tivo a súa orixe en León. [17]
O levantamento de Galicia e León e o "federalismo instintivo" de 1808
Precisamente en lo irregular consistió la grandeza de aquella guerra, emprendida provincia a provincia, pueblo a pueblo (…) La resistencia se organizó, pues, democráticamente y a la española, con ese federalismo instintivo y tradicional que surge en los grandes peligros y en los grandes reveses, y fue, como era de esperar, avivada y enfervorizada por el espíritu religioso, que vivía íntegro a lo menos en los humildes y pequeños, y caudillada y dirigida en gran parte por los frailes.
Marcelino Menéndez Pelayo [18]
En efecto, o mesmo día en que se produciu o alzamento leonés (27 de maio), a xunta constituída pola presión popular envioulle un prego ao capitán xeneral do reino de Galicia no que o instaba a tomar as armas e lle pedía a súa axuda. Ao parecer, o xinete encargado da súa entrega, o estudante don Isidro Valbuena, entrou polas rúas da Coruña o 29 de maio “con entusiasmados gritos” que chamaron a atención dos veciños.[19] Pero, segundo o relato dunha testemuña, o xeneral Filangieri saíu do pazo da audiencia despois de recibir a Valbuena afectando indiferenza. Esta actitude e a reclusión do emisario leonés na casa de correos excitaron o pobo, que se enfrontou ao propio Filangieri para liberalo. Con todo, o alboroto non intimidou o xeneral. É máis, quixo atemorizar os paisanos cunha demostración de forza: a reunión das tropas coa artillería voante no Campo da Forca. Non obstante, a manobra produciu o efecto contrario porque os oficiais ao mando das unidades aseguráronlle á multitude que non abrirían fogo.[20] Así pois, xa todo estaba listo para o estalido, á mañá seguinte, do célebre motín coruñés do día de San Fernando, instigado por unha conxura cívico-militar fraguada na mesma praza herculina. Non nos imos deter aquí nos pormenores desa xornada, detonante do levantamento xeral de Galicia, relatada polo conde de Toreno e matizada con posterioridade por diversos investigadores. Interésannos máis as súas consecuencias e, en primeiro lugar, a reunión o 31 de maio dunha xunta integrada polas autoridades civís e militares da Coruña –incluídos Filangieri e o mariscal de campo Francisco de Biedma, presidente da Audiencia–, o corrixidor e varios rexedores do concello, clérigos regulares e seculares, grandes comerciantes, os dous deputados nomeados para a Asemblea de Baiona e algúns individuos distinguidos, aos cales foron sumándose novos membros ata alcanzar os 46.[21]
Pois ben, unha vez proclamada a súa fidelidade a Fernando VII, a Xunta Xeral Provisional acordou como primeira medida, segundo sucedeu noutros puntos de España, acabar coa “convulsión” do pobo, e para iso estimou máis eficaz establecer unha “Permanente” de dez individuos (un membro por cada un dos grupos que a integraban). Así, o mesmo 31 de maio, a Permanente decide facer saír canto antes “al sujeto que se dice ser diputado de la ciudad de León y se halla en este pueblo ” porque alteraba a orde cada vez que aparecía en público (segundo se recolle na acta, sempre o acompañaba “un crecido tropel”). Sen dúbida, ese suxeito era Valbuena, a quen se entregou a contestación á misiva dirixida ao capitán xeneral. Na súa carta, os xunteiros coruñeses propoñíanlles aos leoneses intercambiar noticias e, por suposto, ocuparse, como o estaban a facer eles, “en restablecer la tranquilidad y buen orden.[22]
Tras recibir a mensaxe, a nova Xunta Xeral de Goberno leonesa, constituída o 30 de maio, non tardou en pedir escusas pola desfavorable impresión do primeiro “parte turbulento” dirixido a Galicia,[23] pero o fundamental para a nosa historia é advertir que un día antes do regreso de Valbuena xa se iniciaran os contactos entre os dous territorios sublevados. Así, o primeiro de xuño, a Xunta de León decidiu enviar á cidade herculina a don Justo Osorio de la Vega para coñecer a súa situación e aceptar e canalizar os auxilios (“un exército”, diñeiro, armas e municións) ofrecidos por don José Boado y Sánchez, tenente de artillería, quen se presentara como enviado do capitán xeneral Filangieri.[24]
Levantamento da Coruña, debuxo tomado de PRÍNCIPE, M. A.: Guerra da Independencia, Madrid, Establecemento Artístico-Literario, 1846, T. II, 110.
As fragmentarias noticias das nosas fontes lévannos logo ata A Coruña, onde o segundo día de xuño a Xunta Provisional se proclamara suprema e gobernativa. Os seus motivos para facelo foron dous: a demora na reunión da Xunta do Reino, convocada o 31 de maio para asumir a soberanía en nome de Galicia, e a gravidade dos acontecementos, empeorada polo “ardor extremado” do pobo. Deseguido, entre as súas primeiras medidas, o Congreso Soberano resolveu despachar ao Principado de Asturias e ao reino de León dous oficiais para intentar concertar as operacións militares contra o francés.
Naturalmente, dada a súa falta de medios, a resposta da Suprema Leonesa foi positiva e ordenouse o paso inmediato á capital herculina do cóengo don Lino Alhambra e do cabaleiro mestrante don José Escobar. Sobre todo, non podemos pasar por alto o seu apuro para o envío dalgunha “ tropa reglada, aunque no sea más que [para] ordenar el Paysanaje y empezar a darle algunas lecciones de táctica".[25] Nas seguintes misivas, datadas o seis de xuño, a urxencia da remesa de forzas militares e de armamento aumenta ante a suposta proximidade de seis mil ou oito mil franceses, un número excesivo para que os poucos soldados asturianos e do país puidesen facerlles fronte.[26] Malia esta ameaza resultar falsa, parece ser a responsable do inicio da marcha das unidades do exército de Galicia dirixidas por Filangieri cara ás fronteiras do reino pola estrada de Castela. Tratábase dunha forza heteroxénea composta por tropas de desigual valor (diversos rexementos de liña, provinciais ou de milicias destinados á defensa territorial), así como de voluntarios e recrutas que se acababan de incorporar, aos cales Filangieri lles deu unha primeira organización en Lugo.
Tamén a principios do mes de xuño, a Xunta de Villafranca del Bierzo solicitaba de Galicia o envío de armas e municións ante o temor dunha invasión. Así mesmo, a Xunta berciana propuxo establecer o cuartel xeral do exército na cidade de León para animar os pobos casteláns a sacudir o xugo francés, decisión que os coruñeses non quixeron tomar sen lle preguntar a Filangieri, recoñecido como xeneral en xefe.[27] É máis, as xuntas galegas, tanto a Provisional Suprema (xeral e permanente) coma a do Reino, que a substituíu o cinco de xuño facendo uso da soberanía en nome de Fernando VII, consultaron sempre as súas disposicións militares cunha comisión de guerra e co xeneral en xefe. Non en van, é Filangieri quen o día oito cursa as ordes para que o rexemento provincial de León marche con ese destino, xunto con catro canóns de campaña coa súa dotación e 68 caixas de cartuchos de fusil.[28]
En suma, dúas semanas despois da galopada de Isidro Valbuena, parece que xa se estableceran contactos amigables, frutíferos e fluídos entre as xuntas soberanas de León e Galicia, e que o exército e as axudas do reino galaico non tardarían en chegar a terras leonesas. Non obstante, os bos propósitos para levar a cabo unha acción conxunta eficaz contra os franceses naufragaron cedo. Hoxe, grazas aos estudos de Arsenio García Fuertes sobre a Xunta de Astorga, sabemos das desavinzas entre os novos gobernos da Coruña e León, en parte ocultas pola escaseza e a desaparición das fontes documentais galegas.[29] Ao parecer, o desencadeante do conflito foron os plans dos xunteiros coruñeses para que as tropas controladas por eles tomasen posicións defensivas nos portos de Manzanal e Foncebadón sen internarse na Meseta. Deste modo, por unha parte, frustrábanse os desexos de contar canto antes coa protección do exército de Galicia, que tamén axudaría á pacificación dos exaltados ánimos do pobo de León e, por outra parte, contrariábanse os propósitos do capitán xeneral de Castela a Vella, don Gregorio García de la Cuesta, para expulsar os franceses. En verdade, dada a falta de alimentos, vestiario e animais de tiro, así como a necesidade de encadrar e formar os novos recrutas, parecía imprudente precipitar a entrada en acción das forzas galaicas. Mais os apuros citados e o clamor dos patriotas forzaron a Xunta de Galicia a permitirlle ao antigo segundo de Filangieri, o brigadier Joaquín Blake, nomeado por ela o 16 de xuño tenente xeneral e comandante en xefe en substitución do xeneral napolitano, avanzar para unirse a Cuesta.[30] Iso si, ordenóuselle a Blake que tomase toda unha serie de cautelas en prevención dunha posible derrota e, sobre todo, non supeditar as súas forzas ao mando do capitán xeneral de Castela, de cuxa lealdade había sospeitas. Logo falaremos diso.
Agora, sen entrar en maiores fonduras, para os nosos intereses abonda dicir que os descoordinados Blake e Cuesta remataron librando unha batalla campal co inimigo e foron vencidos sen paliativos o 14 de xullo en Medina del Rioseco. Como é lóxico, segundo veremos enseguida, a derrota só serviu para agravar as desavinzas entre as xuntas, pero, finalmente, superáronse e isto desembocou na primeira unión entre varios reinos españois previa ao establecemento da Xunta Suprema Central, establecida o 25 de setembro para dirixir a guerra contra o invasor. Trátase dun episodio coñecido, pero non moi divulgado ou meramente citado. Así mesmo, unha análise dos acontecementos revélanos que dúas personalidades contrarias á soberanía das xuntas, o arcebispo de Santiago e o capitán xeneral Cuesta, foron determinantes para explicar aquela efémera federación de Castela a Vella, León e Galicia. Vexamos.
O xeneral Cuesta e o arcebispo Múzquiz contra as xuntas soberanas
Pois ben, tanto o xeneral Gregorio García de la Cuesta coma o arcebispo compostelán Rafael de Múzquiz e Aldunate non só non aceptaron a subordinación ás xuntas soberanas dos seus respectivos reinos, senón que se enfrontaron a elas e mesmo intentaron eliminalas. Curiosamente, ningún dos dous foi patriota de primeira hora. Obrigáronos a selo as circunstancias, aínda que Múzquiz detectou antes o signo dos acontecementos e púxose á cabeza do alzamento de Santiago do 31 de maio,[31] segundo relataba en 1811 o seu confesor, mentres que Cuesta foi forzado pola presión popular tras manifestarse abertamente a favor do cambio dinástico.[32]
De todo os xeitos, a fama do arcebispo non quedou incólume para a posteridade, pois o conde de Toreno divulgou unha versión moi negativa do seu comportamento na coñecida Historia del levantamiento, guerra y revolución de España. Vale a pena escoitala:
… miraron allí [en Galicia] con torvo rostro las conmociones dos de los más poderosos eclesiásticos, cuales eran don Rafael Muzquiz, arzobispo de Santiago, y don Pedro Acuña, ex ministro de Gracia y Justicia. Celosos partidarios del Príncipe de la Paz, asustáronse del advenimiento al trono de Fernando VII, y trabajaron en secreto y con porfiado ahínco para deshacer o embarazar en su curso la comenzada empresa. El de Santiago, portentoso conjunto de corrupción y bajeza, procuraba con aparente fanatismo encubrir su estragada conducta, disfrazar sus vicios y acrecentar el inmenso poderío que le daban sus riquezas y elevada dignidad. Astuto y revolvedor, tiró a sembrar la discordia so color de patriotismo. Había entre Santiago, antigua capital de Galicia, y la Coruña, que era ahora, añejas rivalidades; y para despertarlas, ofreció un donativo de tres millones de reales con la condición sediciosa de que la Junta soberana fijase su asiento en la primera de aquellas ciudades. Muy bien sabía que no se accedería a su propuesta, y se lisonjeaba de excitar con la negativa reyertas entre ambos pueblos, que trabasen las resoluciones de la nueva autoridad. Mas la Junta mostró tal firmeza que, atemorizado el solapado y viejo cortesano, se cobijó bajo la capa pastoral del obispo de Orense para no ser incomodado y perseguido.[33]
O capitán xeral Filangieri, o primeiro comandante en xefe do exército de Galicia, foi asasinado o 24 de xuño de 1808 por uns conscriptos. Gravado tomado de PRÍNCIPE, op. cit., páx. 234.
Como cabía esperar, as duras palabras de Toreno tiveron a súa réplica desde a pluma dun home da igrexa compostelá: o cóengo Antonio López Ferreiro. Grazas á súa apoloxía de Múzquiz, publicada en 1909, podemos coñecer parte do desenvolvemento do conflito coa Xunta do Reino desde a perspectiva do prelado. Este, despois da invasión francesa de Galicia que puxo punto final ao goberno da asemblea en xaneiro de 1809, verteu contra ela todo o seu rancor acusándoa da derrota ante a Xunta Central.[34] Tamén fixeron o mesmo outros civís e militares contrariados pola súa experiencia coa Suprema, entre os que debemos destacar o mariño, enxeñeiro, comisario de camiños e posterior figura do liberalismo, José Alonso y López (Ferrol 1763-1824).[35] De feito, foi Alonso y López o primeiro en lle transmitir á historia unha imaxe negativa da xunta, coincidente coa do arcebispo. Non obstante, só Múzquiz discutiu a súa autoridade desde o primeiro momento. Vexamos agora por que.
O tratado de unión entre Galicia, León e Castela, unha federación efémera, pero oportuna
a) Múzquiz versus o Reino
Como xa anticipamos, o mesmo 31 de maio, data en que se constituíu a Xunta Provisional da Coruña (aínda que parece que desde a tarde do 30 unha parte das autoridades xa estaba reunida), decidiuse reunir unha institución que representase a toda Galicia e que, como apuntou o conde de Toreno, non “tuviese la tacha de ser fruto de un alboroto”: a Xunta do Reino. Por conseguinte, preferiuse a calquera outro medio o máis antigo e coñecido.[36] En efecto, desde o reinado de Carlos I, unha asemblea de sete procuradores ou deputados, rexedores electos polos concellos das antigas capitais de provincia (Santiago, A Coruña, Betanzos, Lugo, Mondoñedo, Ourense e Tui) personificaba o territorio galego. De aí que se denominase Xunta do Reino e que falase como o Fidelísimo, Moi Nobre e Moi Leal Reino de Galicia.[37] Así mesmo, tamén empregou o título do Reino de Galicia xunto en Cortes. [38] Non en van, como as Cortes de Castela, reducidas a un congreso de cidades despois de 1538, votaba axudas fiscais e militares extraordinarias, escollía os medios para a súa recadación, repartíaas e aconsellaba a Coroa cando se demandaba a súa opinión. A cambio deses servizos, a Xunta podía dirixirlle queixas e súplicas ao soberano, de modo que era tamén un medio para trasladar as necesidades, anhelos e inquietudes dos galegos (dos seus dirixentes urbanos, claro), os que, por outro lado, só puideron facelo a través das Cortes cando o Congreso das sete cidades recuperou o voto, perdido durante o século XV, en 1623. Desde entón os procuradores do Reino foron apoderados pola Xunta ata 1833 (xura da princesa Isabel).
En suma, ao iniciarse o século XIX, a Xunta do Reino era identificada cunhas Cortes, e así o sostivo A Coruña cando se intentou suprimila en 1805 despois do desastre de Trafalgar atendendo á opinión do gobernador-capitán xeneral Taranco.[39] Ao final, as protestas das capitais lograron reunir o Reino en 1806 (24 de maio-18 de agosto), mais sen capacidade para poder prorrogar, como era costume, os servizos de millóns, unha das principais rendas que lle outorgaran as Cortes á monarquía en época dos Austrias.
Despois de todo o dito, e tendo en conta, ademais, que xa en dous graves momentos de crise para a monarquía, como foron a rebelión de Portugal en 1640 e o estalido da Guerra de Sucesión en 1702, os gobernadores-capitáns xenerais chamaron os sete deputados para tomar as medidas necesarias para protexer Galicia,[40] non pode sorprender a convocatoria do Reino en Cortes en 1808. Por outro lado, durante o mes de maio presentáranse no Reino varios delegados da Xunta do Principado de Asturias, outra antiga asemblea representativa de base concelleira, para persuadir as autoridades de que se sumasen ao levantamento contra Napoleón. Este exemplo e a presenza na Xunta Provisional coruñesa de dous rexedores herculinos afectos á asemblea das sete cidades tamén puideron ter a súa influencia na decisión (tratábase de don Antonio María de Lago, deputado en 1806, e don Francisco Javier Somoza de Monsoriú, deputado en 1800, xurista e autor de Estorbos y remedios de la riqueza de Galicia (1775), un texto que defendía o protagonismo dos rexedores perpetuos, os que dominaban o Congreso das capitais galegas). Finalmente, non debemos esquecer as ideas que compartían os súbditos da monarquía española. O pactismo da escolástica e as interpretacións dalgúns dos seus últimos cultores hispanos sobre a reversión do poder ao pobo en caso de vagar o trono (vacatio regis), así como o xuízo dalgúns xuristas sobre o mesmo caso, e a renuncia ao trono dos Borbóns (considerada ilícita) avalaban a convocatoria de Cortes e, xa que logo, dadas as circunstancias, a dos procuradores de Santiago, A Coruña, Betanzos, Lugo, Mondoñedo, Ourense e Tui.[41]
En calquera caso, a Xunta de Santiago presidida polo arcebispo Múzquiz non tardou en cuestionar a soberanía do Reino, sostida, segundo o seu “presidente”, o conde de Gimonde, pola “constitución de Galicia”.[42] De feito, a identificación do Reino cunha comunidade de cidades, como sucedía coas Cortes castelás de época moderna,[43] era contraria aos criterios da representación estamental vixentes. Lembremos, por exemplo, as críticas do pai Mariana contra a desnaturalización do parlamento castelán ao excluír os nobres e os bispos deixándoo en mans dos procuradores urbanos.[44] Ademais, mesmo a fidalguía galega, por quen, na práctica, falaban as capitais de provincia, non aceptou sempre o seu monopolio representativo. Así, os fidalgos mobilizados con motivo da guerra con Portugal protestaron en 1665 ante Carlos II e pediron ter voz propia.[45]
Por outro lado, os "consistorios" das capitais galegas, como o de León, pregáranse inicialmente aos ditados de Murat e elixiron deputados para asistir ás Cortes de Baiona, de modo que foron sorprendidos polo motín. No caso do concello coruñés, os rexedores reaccionaron a tempo e o día 31 de maio, segundo avanzamos, xa estaban a participar na Xunta Provisional, pero parece que as demais corporacións municipais foron superadas polos acontecementos. En particular, a de Santiago, onde a asonada dirixida polo arcebispo foi unha ocasión para axustar contas co concello, que estaba a intentar desde había tempo liberarse do seu señorío. O mesmo sucedeu en Lugo. Alí o rexemento viuse desprazado por unha xunta “dos individuos de todas as clases”,[46] mentres que en Betanzos os gremios lle impuxeron o seu candidato á Xunta do Reino ao concello.[47] Por conseguinte, non é estraño que a autoridade das cidades e, en consecuencia, a do seu congreso, fose cuestionada. De aí a rápida reacción dos sete deputados para subordinar esas novas xuntas “permanentes”, ás veces chamadas provinciais, mediante orde do seis de xuño ás cidades para que formen “una Junta Subalterna presidida por uno de sus indibiduos o su Presidente, y a la que se combide a asistir al obispo de esa Ciudad, compuesta de ocho Yndibiduos, que serán, el Procurador general, Eclesiásticos, Cavalleros y Comerciantes, la que sea siempre permanente y esté en continua actividad para aiudar a V. S. en el trabajo, y previene que dicha Junta se forme en el día y nombre un tesorero con voto capaz de rrecibir las ofertas y más caudales que se ofrezcan por los particulares, y de haverlo verificado dará V. S. aviso inmediatamente para que el Reino se pueda entender con ellas”.[48]
Segundo parece, nin Santiago nin A Coruña recibiron o mandato. Na primeira sería ocioso porque, como acabamos de dicir, o seu concello non tiña capacidade para executalo, mentres que na urbe herculina a Xunta Subalterna emanada da provisional asociouse sen problemas ao Reino e a corporación municipal mantivo os seus poderes sen mingua. Con todo, nun principio intentouse, como fixera a Xunta Provisional, o entendemento coa santiaguesa, pois, malia os continuos incidentes derivados da súa actividade autónoma, acataba formalmente a soberanía dos sete deputados. Agora ben, segundo avanzaba o mes de xuño, a relación foise facendo cada vez máis tensa. Así, ademais de obstaculizar as disposicións da Suprema, a de Santiago cuestionou a fidelidade dun dos seus deputados, o ourensán don Benito María Sotelo de Nóvoa; enviou escritos ao capitán xeneral Cuesta e a Joaquín Blake nos que criticaba a falta de lexitimidade do Reino e, sobre todo, pretendeu a constitución dun congreso estamental (Congreso dos Estados ou Congreso Nacional).[49] Vexamos.
Nun memorial datado o 20 de xuño, dous deputados da Xunta Gobernativa da Cidade e Provincia de Santiago expuxeron a necesidade de axustar a representación de Galicia aos criterios estamentais, segundo se verificara, “como por instinto”, nas xuntas permanentes provinciais, é dicir, naquelas ás que o Reino declarara subalternas dos concellos, e entre as cales as de Tui e Mondoñedo apoiaron abertamente a iniciativa compostelá [50]. Polo tanto, a Xunta Soberana debería aceptar a participación de dous “suxeitos” nomeados polas gobernativas das capitais de provincia –un nobre e un eclesiástico– para formar un mesmo corpo con ela. Só entón serían lexítimas as decisións de gravidade, como a imposición de tributos, a toma de empréstitos, a sinatura de tratados con reinos estranxeiros ou outras medidas de alcance que se acordasen en nome de todos os naturais. [51]
Ante este case ultimato, o Reino contesta que non pode admitir a solicitude por ser “oposta á súa dignidade”, pois ademais “ten proxectado formar Cortes con Asturias, León e as máis provincias segundo se vaian eximindo do tirano xugo dos franceses”. Non obstante, trata de satisfacer, en parte, as demandas compostelás co despacho de ordes ás sete provincias co fin de que cada unha envíe tres individuos das tres clases para tratar sobre un plan de imposición e recadación de contribucións. Esta nova comisión, non obstante, sería só consultiva, tal e como sucedía coas de Facenda e Guerra establecidas para auxilio dos deputados.[52]
A partir de entón desencadeouse un pulso que, inicialmente, pareceu resolverse a favor de Múzquiz e os seus partidarios, pois o Reino remata por aceptar a realización do Congreso Nacional so pretexto do fracaso da reunión de Cortes con Asturias e León.[53] Non obstante, pide a cambio que a Xunta compostelá se acomode ao deseño prescrito para as demais permanentes, polo que debe traballar, así mesmo, só nos alistamentos, a percepción de donativos, o mantemento da orde pública e en promover a causa patriótica. Van propósito, pois Múzquiz non aceptou a entrada en vigor da reforma que podería rematar co seu dominio sobre a asemblea que presidía.
A todo isto, as cidades, irritadas por non ser previamente consultadas polos seus respectivos deputados, expuxeron as súas diferenzas coas xuntas provinciais subalternas e criticaron a convocatoria do Congreso Nacional, considerada unha cesión inaceptable da soberanía do Reino. Como moito, segundo manifesta A Coruña, soamente o admitirían se as facultades do congreso se cinguisen á función de consello.[54] Mais a Xunta de Santiago e as permanentes enseguida nomearon os seus representantes polo clero e a nobreza e, entre elas, a ourensá mostrou especial rexouba pola designación do seu bispo, o célebre Pedro Quevedo e Quintano. Non obstante, os choques entre o Reino e o Concello compostelán, dunha parte, e a Xunta Gobernativa de Santiago, doutra, continuaron. É máis, a santiaguesa desafiou de novo a soberanía da do Reino con outra manobra que sostén as acusacións do conde de Toreno contra Múzquiz: o envío de dous emisarios para concertar unha alianza coa xa entón Xunta de León e Castela ás súas costas.
En efecto, en vésperas da batalla de Medina de Rioseco, don Juan Pérez Romero e don Juan María Abraldes Mendoza presentaron o 13 de xullo en León unha nota onde se arrogaban a representación da maior parte das provincias galegas (Santiago, Ourense, Mondoñedo e Tui), e nela acusaban a Xunta da Coruña de deter a soberanía. Así mesmo, os ditos legados manifestaron visitar os xenerais Blake e Cuesta. Este último, para a súa satisfacción, informáraos sobre o seu desexo de formar unhas Cortes das “tres clases” con facultade para nomear a un rexente que gobernase a monarquía. Non obstante, a Xunta castelán-leonesa, ocultando os seus tratos coa Suprema de Galicia para reunir Cortes, decidiu consultarlle a proposición ao xeneral Cuesta e, entre tanto, invitou todos os membros da compostelá e das afíns a ela para que puidesen intervir nas súas deliberacións.[55] De todos os xeitos, neste proceder houbo tanta astucia coma temor, xa que o autoritario Cuesta conseguira impoñerse á Xunta leonesa e, de feito, chegou a presidila o 23 de xuño. É máis, a súa conversión en Xunta de León e Castela foi promovida por el.[56]
En fin, sexa como for, o certo é que a derrota de Medina o día 14 de xullo e a posterior evacuación de León deixou o asunto en nada, aínda que o 17 os xunteiros castelán-leoneses revélannos claramente o seu dobre xogo, pois pídenlle axuda á Xunta do Reino de Galicia e, á vez, á santiaguesa “en comprobación de la íntima unión que existe felizmente entre ambas Juntas y también para que V. E. haga de todas estas noticias [sobre la batalla de Medina] el uso que le parezca, e incline el ánimo del Reyno a nuestra defensa en el caso no esperado de que la Junta de la Coruña se desentienda de nuestras reclamaciones”.[57] Por outra parte, coñecidos ou non estes contactos na Coruña, as provocacións do arcebispo ao Congreso das sete capitais galegas tiveron un drástico final. Vexamos.
Despois de establecer un gobernador militar en Santiago de Compostela a mediados de xullo, ao cal debía obedecer inescusablemente a súa Xunta, o Reino transferiu a finais de mes as responsabilidades militares e administrativas daquela ao concello; ademais ordenou encarcerar varios vogais considerados como obstrucionistas das súas disposicións e, por último, expulsou o un de agosto o arcebispo Múzquiz da Coruña, onde acudira para asistir ao Congreso Nacional en compañía do bispo de Ourense. Motivo: a negativa a recoñecer, como dixeron despectivamente os seus partidarios, a soberanía dos sete rexedores. A continuación suspendeuse o Congreso dos tres estados e, de novo, intentouse reorganizar a Xunta santiaguesa, cousa que non tivo éxito, pero, polo menos, dende agosto estableceuse claramente quen dirixía Galicia. O establecemento dunha Xunta de Seguridade Pública na cidade do Apóstolo, convertida nun verdadeiro tribunal contra os disidentes ratificouno. De todos os xeitos, os xunteiros composteláns non deixaron de intentar novas accións contra o Reino ata a súa desaparición.[58]
b) A Xunta dos tres reinos, unha federación tan efémera como oportuna
En suma, entre xuño e xullo de 1808 as manobras e intrigas do arcebispo Múzquiz non só cuestionaron a soberanía da Xunta do Reino e minaron o seu prestixio, senón que tamén entorpeceron o seu goberno e os seus plans de unión coas demais xuntas soberanas. Non en van, só unha vez pechado o episodio do Congreso Nacional puideron frutificar os contactos previos con Asturias, Castela e León para realizar unhas Cortes,[59] iniciativa que xa arrancara o 17 de xuño. Por outro lado, a vontade de reunir Cortes manifesta, fronte ás acusacións –mesmo de independentismo– baseadas nalgúns actos de particularismo, a inequívoca vontade dos membros do Reino para alcanzar canto antes a asociación de todos os territorios alzados contra os franceses.[60]
Non obstante, parece certo que o desexo da súa reunión en Galicia foi, así mesmo, tanto un desafío á Xunta de Sevilla, que se consideraba por enriba das restantes supremas,[61] coma un medio de evitar a convocatoria das Cortes estamentais anheladas polo alto clero e parte da nobreza galaica. É máis, como tamén propoñía Asturias, queríase establecer un novo modelo representativo baseado no peso poboacional; isto é, pediuse que se tivese en conta o peso demográfico do territorio galego, entón o máis poboado de España (case 1,4 millóns que supoñían o 13,5 % dos seus habitantes), co cal a súa representación pasaría de dous a catorce procuradores (os sete vogais da Xunta máis un por cada unha das capitais de provincia), pero, sobre todo, as Cortes que formulaba Galicia son unhas Cortes xerais da nación española e, polo tanto, deberían ter unha nova composición. Así, nelas tamén tiña que participar Asturias, tradicionalmente representada por León, mentres que a Valencia, Aragón e Cataluña lles tocaría asistir esquecéndose dos seus antigos foros e parlamentos estamentais.[62]
En calquera caso, a documentación que chegou ás nosas mans demostra que o sentimento unánime sobre a necesidade de Cortes non se correspondeu coa urxencia en levalas a cabo. Ao parecer, a falta de acordo no modelo para conformalas e o receo entre as xuntas entorpeceron o proceso.[63] Por outro lado, non podemos esquecer os perniciosos efectos da desfeita de Medina del Rioseco, pois a retirada do exército de Blake para defender Galicia provocou unha sucesión de críticas dos xunteiros leoneses e casteláns polo desamparo en que quedaba o seu territorio. De feito, León viuse ameazada polo exército imperial e a Xunta tivo que abandonar a cidade o 18 de xullo para rematar instalándose en Ponferrada baixo a protección das tropas galegas.
Así mesmo, a discusión sobre a responsabilidade do desastre e os méritos das tropas das respectivas xuntas tampouco favoreceron a concordia. Desde A Coruña a culpa da derrota imputóuselle a Cuesta, mentres que os castelán-leoneses, inicialmente, aceptaron a versión dos feitos do seu capitán xeneral, onde a responsabilidade do desastre lles tocaba ás forzas galegas, acusadas tamén de abandonalo. [64]
Con todo, Medina del Rioseco non puxo punto final ao desexo de reunir Cortes no norte de España. A vitoria de Bailén o 19 de xullo, que permitiu a recuperación de León pola división galega do marqués de Portago, e as presións inglesas propiciaron desde finais dese mes a aceleración dos contactos entre as xuntas galega, asturiana e castelán-leonesa con ese fin. Agora, mesmo Estremadura quería sumarse ao proxecto. É, pois, neste contexto favorable cando os deputados castelán-leoneses que se refuxiaran en Ponferrada debateron e aprobaron un plan para formar o goberno soberano que dirixiría a loita contra Napoleón (3 de agosto). O devandito goberno, integrado por tres delegados de cada xunta suprema máis os seus presidentes, unha vez expulsados os inimigos, sería o encargado de convocar as Cortes. E estas, como tamén pretendía o Reino de Galicia, reformarían as leis necesarias e a constitución da monarquía para conxurar o despotismo.[65] Precisamente, para evitar o despotismo, en contra da opinión do xeneral Cuesta, a Xunta de Ponferrada rexeitou o nomeamento dun rexente do Reino. Estamos, entón, ante a manifestación dun desexo de melloras que conduciría ás Cortes de Cádiz e ao seu resultado insospeitado: o arranque da senda constitucional.
Segundo os nosos datos, o primeiro paso para materializar esta iniciativa dano os deputados de Ponferrada o oito de agosto. Ese día comisiónase a don Tadeo Manuel Delgado, alcalde do crime da Chancelería de Valladolid, para que pactase coa Xunta da Coruña un tratado de unión entre Galicia, Castela e León. E esta vez non hai dilacións, o 10 de agosto asínase o Tratado de unión entre os reinos de Galicia, Castela e León para a defensa dos seus respectivos territorios, conservación do seu anterior goberno e expulsión dos seus inimigos de toda a monarquía. Neste texto déixase moi claro que se trata do primeiro movemento para conseguir a unidade do goberno de España –non en van invítase aos demais reinos e provincias a participar na reunión (art. 12)– e desméntese calquera carácter revolucionario, pois o seu artigo tres establece como inalterables “a Constitución, leis, tribunais, maxistraturas, autoridades, clases, foros, privilexios e demais establecementos nacionais adoptados e recoñecidos pola lexislación e o costume”. En consecuencia, a autoridade de Fernando VII quedaría depositada nunha Xunta Soberana dos tres reinos. Respecto da composición, malia o seu maior peso demográfico, económico e militar, Galicia non obtivo vantaxe no número de deputados, tal como denunciou o bispo de Ourense e podemos comprobar documentalmente na práctica;[66] mentres que a sede, pola súa boa comunicación e seguridade, se situou en Lugo. Pero quizais o máis rechamante é a inclusión na representación galega dun clérigo: o mencionado bispo de Ourense, quen fora asociado ao Reino o cinco de agosto, nun claro xesto cara aos eclesiásticos para lexitimar a Xunta unha vez suprimido o Congreso Nacional dos tres estados. Non obstante, o Concello coruñés, como vimos, moi belixerante con aquel congreso, non tardou en criticar esa componenda, así como a asociación posterior doutros tres tonsurados, entre os cales se incluíu o bispo de Tui.[67] E é que, malia o obrado, a Xunta non podía ignorar o poder político-espiritual da igrexa galega, por outra parte, un poder moito maior no económico ca o das sete cabezas de provincia.
O tratado e as súas cláusulas adicionais non tardaron en ratificarse polas respectivas xuntas, non obstante, non se verificou ata o vinte e nove de agosto. Entre tanto, os asturianos negáranse a sumarse ao proxecto unitario,[68] A Coruña e o seu deputado na Xunta do Reino rexeitaban “formar unha soberanía particular”[69] –postura case coincidente coa do Concello de Mondoñedo do trece de agosto– e ían chegando a Galicia, León e Castela noticias sobre os plans das xuntas do sur (Cartagena, Murcia, Valencia, Sevilla) para a creación dunha Suprema Central integrada por dous vogais por provincia. Finalmente, non podemos esquecer os problemas da Suprema de Castela e León, que non só rematou rompendo con Cuesta pola súa persistencia en desautorizala, senón que tamén foi vítima dunha rebelión do Concello de León da cal xurdiu unha nova xunta.[70]
Don José María de Prado e Neira, marqués de San Martiño de Ombreiro, deputado por Lugo na Xunta do Reino de 1808 e derradeiro deputado xeral de Galicia na Corte (1833-1835)
En definitiva, cando o vinte e nove de agosto se iniciaron as conferencias dos tres reinos en Lugo, as circunstancias non podían ser máis adversas para unha unión duradeira. Non en balde, o 14 de agosto os xunteiros de Ponferrada consultaran cos coruñeses a conveniencia de verificar o tratado á vista da proposta de Sevilla, ao cal responderon estes tres días despois que, certamente, se debían reunir os poderes da monarquía dispersos nas xuntas supremas, pero iso facía, pola contra, máis preciso o encontro para realizar “un profundo exame” sobre o tema e unir forzas.[71] Así as cousas, o primeiro acordo da Xunta de Lugo foi a aceptación de participar no “Goberno supremo polo plan que teñen manifestada todas as xuntas dos Reynos de España”, e acórdase o nomeamento de dous “cabaleiros deputados” por Galicia, León e Castela, respectivamente, para formar parte del. Os elixidos foron don Javier Caro e don Lorenzo Bonifaz y Quintano por Castela; don Antonio Valdés e o vizconde de Quintanilla por León; e o conde de Gimonde e don Manuel María Avalle por Galicia. A todos eles se lles outorgou un poder “amplo, xeral e sen limitación ningunha” para constituír cos deputados das demais provincias e reinos de España a Xunta Central e para votar todos os asuntos que se abordasen nela. Ademais déuselles unha serie de instrucións, entre as cales, á marxe da conservación da fe católica e do trono para Fernando VII, destacan a solicitude de formar Cortes antes de dous meses con capacidade para reformar a constitución “na parte que a necesite”; a elección dun presidente do goberno supremo que non tivese ningún dereito á coroa; a participación dun procurador ou deputado por cada capital de provincia elixido polo seu concello, segundo o Código das Sete Partidas, así como a elección dun número de vogais que representasen ás provincias de América. Advertimos, pois, como sucedería máis tarde en Cádiz, a influencia ou a reacción ao Estatuto de Baiona.
Normalmente, os comentarios dos historiadores sobre a Xunta reunida remátanse aquí. Non obstante, ninguén establece que exerceu a súa soberanía, como cando cursou ordes para prover de vituallas o exército de Blake e instruíu este xeneral para que estivese disposto a sumar as súas forzas ás de Castaños, ou cando se preveu o marqués de Malespina para unirse co seu escuadrón de cabalería ao mesmo Blake, e tamén o seis de setembro ascendeu dous oficiais da Armada.[72] Pero, quizais, o máis rechamante sexa que non se fixesen comentarios sobre as medidas que a Suprema dos tres reinos tomou contra o xeneral Cuesta, unha auténtica campaña para descualificalo ante todo o país e os seus compañeiros de armas.[73] De feito, é entón cando se decide difundir as cartas dirixidas ao Concello e á Xunta de León (29 de maio e 2 de xuño), documentos onde Cuesta se manifestaba en contra do levantamento e que explicarían a súa actitude hostil á Xunta leonesa e mesmo a perda da batalla de Rioseco. [74] É lóxico, pois, que se pida a Blake “que procure separar da división de tropas do señor Cuesta toda a cabalería e unila ao seu exército”.[75]
Por outro lado, quen desexe coñecer o desenvolvemento do enfrontamento entre a Xunta de Castela e León con Cuesta, só ten que ler as actas das reunións que aquela realiza en Lugo paralelamente á dos tres reinos.[76] En todo caso, o conflito dividiu as xuntas subalternas castelán-leonesas. Algunhas, como Ciudad Rodrigo e Salamanca, mostraron o seu acatamento á Suprema, mentres que outras se someteron ao xeneral.[77]
Finalmente, tampouco atopamos noticias sobre o abandono do bispo de Ourense das sesións da Xunta dos tres reinos. Segundo as súas propias declaracións, Pedro Quevedo y Quintano decidiu ausentarse á súa diocese de Ourense porque consideraba que os sete rexedores galegos se abondaban a si mesmos para representar o Reino. A non convocatoria dos outros tres suxeitos distinguidos que, conforme o tratado do dez de agosto, debían acompañalos en Lugo demostrábao. Polo tanto, lonxe de conquistar un aliado, o bispo de Ourense converteuse nun decidido crítico de proceder da Xunta Suprema de Galicia que reivindicou mesmo o suprimido Congreso Estamental.
De todos os xeitos, unha vez que estaba en marcha a reunión da Central, os días do Congreso dos tres reinos estaban contados, malia a súa disolución ser acelerada pola impugnación dunha nova representación leonesa. En efecto, o doce de setembro, tres días despois do traslado da Xunta á Coruña, supostamente por falta de “proporcións e comodidades” en Lugo, o Reino de Galicia recibiu un oficio da Suprema de León. Nel explicábase que os individuos que se congregaran en Ponferrada e se declararan como Xunta Suprema de León e Castela non tiñan lexitimidade para representar eses territorios. Xa que logo, sen prexuízo de manter a harmonía con Galicia, quedaban anulados o tratado de unión e os nomeamentos de vogais para a Central.
Ante esta inesperada noticia, a Xunta galega decide non intervir na disputa, dá por finalizada a unión o 12 de setembro, [78] volve reelixir e apoderar o conde de Gimonde e a don Manuel María Avalle para que asistan á Central e instrúeos para aumentar o número de votos de Galicia nas futuras Cortes fundándose na poboación e a extensión do reino.
Non obstante, o efémero capítulo da unión dos tres non se pode pechar sen dar conta do papel do xeneral Cuesta no seu final, pois contribuíu a este recoñecendo a nova Xunta Suprema de León e os deputados que elixiu para formar parte da Central. Ademais, vingouse dos representantes leoneses electos en Lugo, don Antonio Valdés e o vizconde de Quintanilla, a quen detivo e encarcerou no alcázar de Segovia varias semanas. Mais, finalmente, a Xunta Central ordenou liberalos e que se incorporasen ás súas sesións, mentres que Cuesta rematou sendo destituído e confinado para poñer punto final ás súas intrigas contra a supremacía do poder civil. En suma, a Central recoñeceu o obrado en Lugo e tamén a Xunta Suprema de León admitiu os vogais que asistiran á dos tres reinos.
Epílogo e conclusións
A partir do 11 de outubro, a Xunta do Reino de Galicia recoñeceu a soberanía da Central, instalada desde o 25 de setembro en Aranjuez, pero continuou xogando un papel destacado no sostemento do esforzo bélico e no goberno das sete provincias. Agora ben, foi incapaz de preparar o territorio galego para a defensa, aínda que adoita esquecerse que as súas tropas pasaron a estar suxeitas ás ordes da Central e se desgastaron loitando contra os franceses fóra de Galicia. En todo caso, o conservadorismo dos sete deputados e os seus asesores e asociados non permitiu desenvolver unha política de guerra total. Así, na última das súas sesións conservada, datada o 5 de xaneiro de 1809, decátase de que non se impuxeran novos tributos nin cargas extraordinarias para financiar o conflito (ademais das rendas reais, os empréstitos británicos e os donativos da Igrexa e os laicos foron os principais ingresos). Por último, a Xunta do Reino foi vítima da mala estrela porque ninguén puido imaxinar o desenlace da primeira expedición inglesa a España: a retirada de sir John Moore para reembarcar as súas tropas en Vigo e A Coruña perseguido polo groso do exército francés. Sabemos que os deputados galegos intentaron manter a resistencia, pero tras a saída dos británicos do porto herculino non lles quedou outra opción que capitular ante o mariscal Soult o 19 de xaneiro. A derrota, pois, selou o seu destino. Así, en agosto de 1809, liberada Galicia, o coruñés Antonio María de Lago recoñeceu que non se apoiaría a súa restauración. [79] En efecto, sucedeu outra xunta, chamada Superior de Subsidios, Armamento e Defensa (xaneiro de 1810), que nunca tivo o seu protagonismo político malia comprender entre os seus membros nobres e clérigos.[80] Por outro lado, segundo Antonio Díaz Otero, esta xunta superior sostivo durante os anos da súa actividade unha relación bastante tensa coa súa homónima de León, que a acusou de manter un forte particularismo e regatear a axuda económica necesaria para combater contra os invasores, malia as máis recentes investigacións de Arsenio García Fuertes demostrar o seu apoio decisivo na recuperación de Astorga (1812).[81]
Certamente, o episodio da Xunta dos tres reinos non foi un gran fito na historia da Guerra da Independencia, pero é unha proba máis de que o “federalismo instintivo” dos antigos reinos da monarquía española xurdido a raíz da invasión napoleónica non foi un fenómeno perverso, senón, pola contra, tanto unha demostración do vigor do sentimento provincial coma do progreso dunha sólida identidade nacional. Iso si, tamén se tratou dun federalismo de oportunidade, pois serviulle á Xunta galega, unha asemblea monopolizada pola fidalguía urbana, para afirmar a súa soberanía fronte ás pretensións da nobreza e do clero de participar, coma no pasado, na dirección política do Reino; mentres que no caso da Xunta de Castela e León se perseguiu a unión para impoñerse ao despótico xeneral Cuesta. Así mesmo, tampouco podemos esquecer que se buscou un beneficio común: reivindicar o papel das respectivas xuntas fronte ás pretensións de superioridade da de Sevilla.
NOTAS:
[2] Aí están os traballos de Paloma AGUILAR FERNÁNDEZ, que iniciou esta fecunda liña de investigación coa súa Memoria y olvido de la Guerra Civil española, Madrid, Alianza Editorial, 1996.
[3] PÉREZ REVERTE, A.: “Bicentenario: memoria e indiferencia”, XL Semanal, 1.128 (7-13 xuño de 2009), p. 8. As noticias sobre o bicentenario da invasión francesa de Galicia apoian as afirmacións de Reverte. Por exemplo, o 11 de xuño de 2009 La Voz de Galicia publicaba na súa edición da comarca de Deza o artigo titulado “La otra memoria histórica”, onde ao titular seguen estas liñas de encabezado: “En las comarcas fallecieron decenas de personas en la Guerra de la Independencia. Aún no hubo ningún reconocimiento o acto oficial con motivo del bicentenario”. Na Coruña, en 2009, a asociación Royal Green Jackets foi a impulsora da conmemoración do levantamento herculino o día de San Fernando. Nin o goberno local nin o autonómico participaron nela, aínda que o concello si apoiou os actos da batalla de Elviña, celebrados con gran afluencia de recreadores e público o mes de agosto. Como advirte Ofelia REY, catedrática de Historia Moderna da Universidade de Santiago de Compostela, «sólo Vigo tiene como día de la ciudad el de su “reconquista” de la dominación francesa, reinterpretada en clave local y galleguista». Algo lóxico, por outro lado, xa que esa xesta promoveu o paso de Vigo de vila a cidade. REY CASTELAO, O. (2008: 1): “La Guerra de Independencia en y desde Galicia”, relatorio no Congreso Internacional La Guerra de Independencia en el Mosaico Peninsular, Universidade de Burgos e Caja Círculo, Burgos, 7-10 de outubro de 2008, p. 1
[4] PI I MARGALL, F.: Las nacionalidades, Madrid, Akal, 2009 [1877], edición e estudo introdutorio de Ramón MÁIZ, pp. 62, 149 e 438-439.
[5] ÁLVAREZ JUNCO, J.: “Mater dolorosa. A idea de España no século XIX”, Madrid, Taurus, 2001, p. 144. Dentro da mesma obra, véxase “La invención de la Guerra de la Independencia”, pp. 119 e ss., orixe dunha polémica con Antonio Elorza sobre o concepto de independencia. Álvarez Junco reafirmou os seus puntos de vista en “La Guerra de la Independencia y el surgimiento de España como nación”, Claves de la razón práctica, 192 (2009), pp. 4-13. As últimas puntualizacións de Elorza publicadas en ELORZA, A. (ed.).: Luz de tinieblas. Nación, independencia y libertad en 1808, Madrid, Centro de Estudos Políticos e Constitucionais, 2011, pp. 43 e ss. Sobre estes temas, convén tamén achegarse aos traballos de MOLINER PRADA, A. (ed.): La Guerra de la Independencia en España (1808-1814), Barcelona, 2007, p. 7; TOLEDANO GONZÁLEZ, Ll. F.: “La Guerra de la Independencia como mito fundador de la memoria y de la historia nacional española", en MOLINER PRADA, A. (ed.): La Guerra de la Independencia en España (1808-1814), Barcelona, 2007, pp. 543-574; e “A guerra da independencia como expoñente da unanimidade española”, en PORTILLO VALDÉS, J. M.ª, VEIGA ALONSO, X. R. e BAZ VICENTE, M. J. (eds.): A Guerra da Independencia e ou primeiro liberalismo en España e América, Santiago, Universidade de Santiago, 2009, pp. 69-101; GARCÍA CÁRCEL, R.: El sueño de la nación indomable, Madrid, Temas de Hoy, 2007; e "Los mitos de la guerra de la Independencia", Revista de Occidente, 326-327 (2008), pp. 25-45; TUSELL, J.: España, una angustia nacional, Madrid, Espasa, 1999, p. 99.
[6] As opinións de Pierre VILAR, Gerard DUFOUR e Richard HOCQUELLET, en CARANTOÑA ÁLVAREZ, Francisco: “Un conflicto abierto. Controversias y nuevas perspectivas sobre la Guerra de la Independencia”, Alcores, 5, (2008), pp. 13-51, 22-24.
[7] Por causas de los muchos siglos que todos estos pueblos estuvieron divididos, guerrearon unos con otros, hablaron distintas lenguas, se gobernaron por diferentes leyes, llevaron distintos trajes y, en fin, fueron naciones separadas, se mantuvo entre ellos cierto odio que, sin duda, ha aminorado y aun llegado a aniquilarse; pero aún se mantiene cierto despego entre los de las provincias lejanas; y si esto puede dañar en tiempo de paz, porque es obstáculo considerable para la perfecta unión, puede ser ventajoso en tiempo de guerra por la mutua emulación de unos con otros. Un regimiento todo aragonés no mirará con frialdad la gloria adquirida por una tropa castellana, y un navío todo tripulado de vizcaínos no se rendirá al enemigo mientras se defienda uno lleno de catalanes.
CADALSO, José: Cartas Marruecas, edición de José SÁNCHEZ REBOREDO, Xirona, 1979 [1793], carta XXVI, pp. 118-121, p. 121.
[8] TORENO, conde de: Historia del levantamiento, guerra y revolución de España (1807-1814), Astorga, Akrón, 2008, I, pp. 290-291. Outros pareceres sobre a realidade plurinacional ou os particularismos de España ata 1835 en BURGUEÑO, J.: Geografía política de la España constitucional. La división provincial, Madrid, Centro de Estudos Constitucionais, 1996, pp. 43-46.
[9] MARX, K. e ENGELS, F.: Escritos sobre España, Madrid, Trotta, 1998, pp. 109-110.
[10] TUSELL, op. cit., p. 29.
[11] DEMANGE, CH.: “La construcción nacional vista desde las conmemoraciones del primer centenario de la Guerra de la Independencia”, en AA.VV.: Sombras de mayo, Madrid, Marcial Pons, 2007, pp. 124-126. O descoido da conmemoración do Dous de Maio por parte do Estado e as críticas contra o presidente do Goberno, Antonio Maura, en DEMANGE, CH.: El Dos de Mayo. Mito y fiesta nacional (1808-1858), Madrid, Marcial Pons, 2004, pp. 237 e ss. Sobre a postura do Goberno Maura e o seu retraemento a impulsar a efeméride coincide con matices MORENO LUZÓN, J.: "Entre el progreso y la virgen del Pilar. La pugna por la memoria en el centenario de la Guerra de la Independencia", Historia y política, 12 (2004), pp. 41-78, pp. 46 e ss. Unha síntese sobre o tema en GARCÍA CÁRCEL, R.: “Los mitos de la guerra...”, op. cit., pp. 39 e ss. Pola contra, Toledano defende a existencia de “políticas públicas” da memoria baixo o Goberno de Maura. TOLEDANO, LL. F.: “La Guerra de la Independencia como mito...”, op. cit., pp. 570-572.
[12] Sobre este particular e a historiografía sobre a Guerra da Independencia, véxase PEIRÓ MARTÍN, I.: La Guerra de la Independencia y sus conmemoraciones (1908, 1958 e 2008. Un estudio sobre las políticas del pasado, Zaragoza, Institución Fernando el Católico, 2008. Accesible na rede (en http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/28/47/_ebook.pdf).
[13] MORENO, L.: La federalización de España, Madrid, Siglo XXI, 1997, p. 57. O recentemente falecido Ronald Fraser volveu destacalo no seu último libro –FRASER, R.: Las dos guerras de España, Barcelona, Crítica, 2012–, pero foi Miguel ARTOLA quen máis chamou a atención sobre a importancia do conflito e as súas repercusións, empezando polo seu xa clásico Los orígenes de la España contemporánea, Madrid, Instituto de Estudos Políticos, 1959.
[14] Referímonos ao mencionado debate entre ÁLVAREZ JUNCO e ELORZA. A súa pegada na rede atópase doadamente a través de calquera buscador. Véxase, por exemplo, a recensión que fai Helena FERNÁNDEZ SANDOICA de El sueño de la nación indomable,... de GARCÍA CÁRCEL en Cuadernos de Historia Moderna, 2008, vol. 33-195-204.
[15] Sobre a bibliografía da guerra, véxase REI CASTELAO, op. cit.
[16] CASTELAO, A. D.: Sempre en Galiza, edición crítica coordinada por MÁIZ, R., Santiago de Compostela, Parlamento de Galicia e Universidade de Santiago, 2000, pp. 406-407 e 464. É mais, para o político galeguista ese tratado era o primeiro paso para "restaurar a Galiza dos tempos románs, ampliándose dispois co ingreso vontario dous demais povos de Hespaña, á medida que se fosen liberando dous franceses”.
[17] As versións do conde de Toreno e de Ramón Álvarez Valdés sobre o recibimento e a influencia dos comisionados enviados o día 11 de maio a promover o levantamento en Galicia son contraditorias. Álvarez Valdés atribúelles un protagonismo un tanto sospeitoso. Cfr, ÁLVAREZ VALDÉS, R.: Memorias del levantamiento de Asturias en 1808, Xixón, Silverio Cañada, 1988 [1889], pp. 72-73; e TORENO, conde de, op. cit., p. 243.
[18] MENÉNDEZ PELAYO, M.: Historia de los heterodoxos españoles, Madrid, La Editorial Católica, 1978, T. III, p. 331
[19] TORENO, Historia del levantamiento..., pp. 243-244.
[20] REY ESCARIZ, A.: “Lo que pasó en La Coruña el 29 y el 30 de maio de 1808 (diario de un testigo)”, La Voz de Galicia, núms. 8.612 e 8.613, 30 e 31 de maio de 1908. A testemuña sostén que Valbuena se entrevistou, como parece máis verosímil, co xeneral Filangieri e non co rexente da Audiencia, como afirman Toreno e os que o seguen.
[21] Cfr. Arquivo Histórico Nacional (AHN), Estado, 74, A, 17 “Xunta provisional do día 31 de maio de 1808” e “Xunta do 2 de xuño de 1808”
[22] AHN, Estado 74, A, 26, xunta do 31 de maio. Chama a nosa atención o borrador da carta dirixida a León. Nel ríscanse as frases que negaban o envío da axuda solicitada e as instancias a sufrir un pouco máis “confiando en Deus”. AHN, Estado, 70, D, 66.
[23] CARANTOÑA ÁLVAREZ, F.: El levantamiento de León en 1808, León, Concello de León, 2008, p. 31, núm. 27.
[24] AHN, Estado,70, D, 67, carta da Xunta Xeral de Goberno de León ao capitán xeneral do Reino de Galicia, 1 de xuño. Na resolución dos leoneses advírtese a dúbida sobre o dito por Boado. En realidade, grazas a Arsenio García Fuertes, sabemos que este oficial foi enviado, xunto co tenente de infantería Felipe Zamora e o axudante maior do rexemento de milicias provinciais de León Antonio Zappino, pola Xunta coruñesa. Ao parecer, o un de xuño o presidente da leonesa fíxoo regresar á cidade herculina cunha angustiosa petición de axuda para o capitán xeneral. GARCÍA FUERTES, A.: “El levantamiento patriota en Asturias, León e Galicia (marzo-junio de 1808)”, Aportes, 67, XXIII (2/2008), pp. 36-56.
[25] AHN, Estado, 74, A, xunta do día 2 de xuño; e Estado, 70, D, a Xunta Xeral de Goberno do Reino de León á Xunta suprema de Goberno do Reino de Galicia, León, 5 de xuño de 1808.
[26] AHN, Estado, 70, D, 69 e 70, oficios do 6 de xuño da Xunta de León á Suprema de Galicia.
[27] Ibid., Estado, 74, A, 101, oficio da Xunta do Reino de Galicia á Permanente, 6 de xuño de 1808. O 8 de xuño, o Reino dálle orde ao subinspector de artillería para que lle entregue ao deputado de Villafranca, Felipe Fernández Viniegra, 6.000 fusís coa súa munición para defender esa vila. AHN, Estado, 76, A, 36, conferencia do 8 de xuño.
[28] bid. conferencia do 7 xuño.
[29] Ao respecto, aprécianse importantes baleiros entre o inventario dos “papeis entregados na Secretaría de Estado e do Despacho de Guerra” o 20 de marzo de 1810 na Illa de León polo ex-secretario da Xunta do Reino de Galicia, Manuel Acha, conservado no Arquivo Xeral de Simancas (AGS, SGU, leg. 7.327), e a documentación que se garda hoxe no Arquivo Histórico Nacional. Os incendios do Ministerio da Guerra durante o século XIX, que deixaron pegadas visibles nalgúns deses documentos, probablemente foran tamén responsables da desaparición de parte da correspondencia dos dous primeiros comandantes en xefe do exército galego, Filangieri e de Blake. Sobre o incendio do Ministerio da Guerra e o inventario de Acha, véxase BARREIRO DE V. V., B.: “El incendio del Ministerio da Guerra”, Galicia, T. I, 25 (1882), pp. 173-176.
[30] n realidade, Filangieri, a quen se substituíu pretextando os achaques da súa idade, nunca obtivo a plena confianza da Xunta e dos patriotas e, desgraciadamente, foi asasinado o 24 de xuño en Villafranca por uns recrutas. A análise máis completa do crime pode atoparse en GARCÍA FUERTES, A.: "Comisionados y correspondencia de la Junta de Astorga...", pp. 150-151. Pola súa banda, Blake propoñíase “manterse encastelado" nos portos de Manzanal e Foncebadón durante o tempo preciso para fraguar un exército operativo. Véxase, BLAKE Y ORBANEJA, J.: Apuntes históricos sobre las operaciones del ejército de Galicia, Madrid, Rivadeneira, 1858, pp. 30-32; e PRIEGO LÓPEZ, J.: Guerra de la Independencia, Madrid, San Martín, 1972, vol. 2, pp. 156-176, p. 160.
[31] Barreiro Fernández fíxonos ver a astucia do prelado, quen, ante o cariz que tomaron os acontecementos, non publicou unha pastoral que condenaba a revolta do Dous de Maio e propoñía a aceptación do cambio de réxime. BARREIRO FERNÁNDEZ, X. R.: Historia de la ciudad de La Coruña, A Coruña, Voz de Galicia, 1986, p. 421. A última relación do mesmo autor sobre os acontecementos en Historia Social da Guerra da Independencia en Galicia, Vigo, Xerais, 2009, pp. 24 e ss.
[32] Este foi un motivo de permanente sospeita para a Xunta do Reino de Galicia. Sobre a actitude inicial de Cuesta e o seu cambio, véxase CARANTOÑA, El levantamiento de León..., pp. 29-30; FRASER, R., La maldita guerra de España, Barcelona, Crítica, 2006, pp. 148-149; e GARCÍA RAMILA, I., Un burgalés ilustre: el Baylío, Ministro, capitán General de la Armada, Caballero de San Juan y del Toisón, Excmo. Sr. D. Frey Antonio Valdés e Bazán, Burgos, Hijos de Santiago Rodríguez, 1930, pp. 59-60.
[33] TORENO, Historia del levantamiento…, T. I, pp. 246-247.
[34] Antes de ahora expuse a V. Magestad el estado de inacción a que redujo el ardor patriótico de los Gallegos el Despotismo e injusticia con que trató a los más fieles servidores del Rey, y de la Patria, la Junta de la Coruña. Las consecuencias de su desatinada conducta fueron la disolución del Exército Gallego y la entrada de los Franceses en Galicia apoderándose sin resistencia ninguna de las plazas de la Coruña, Ferrol y Vigo, y de las demás Ciudades de dicho Reyno, casi sin saberse si havían pasado de León los enemigos.
AHN, Estado, 27-B, 178, 3, carta de Rafael de Múzquiz do 1 de marzo de 1809 desde a baía de Lisboa.
[35] Alonso –membro da Xunta de Pacificación creada en Ferrol para conter os excesos cometidos polo "populacho" durante o levantamento antifrancés– cualificou a Xunta de "goberno aristocrático, formado de súpeto, composto de sete nobres con facendas rexedores das sete cidades de Galicia"; resumindo logo a súa actividade en poucas liñas: o exército galego levantado por "este novo goberno saíu dos límites do reino facéndolles cara aos invasores por Castela ata os confíns de Navarra, en cuxos movementos sufriu derrotas irreparables, e nese estado deplorable tomou o mando das que quedaban o marqués da Romana... ALONSO LÓPEZ, J.: Consideraciones generales sobre varios puntos históricos, políticos y económicos, a favor de la libertad y fomento de los pueblos, y noticias particulares de esta clase, relativas al Ferrol y a su comarca, Madrid: Imprenta de M. Repullés, 1820, I, pp. 32-33.
[36] TORENO, Historia del levantamiento..., pp. 245-246.
[37] ARTAZA, M. M. de: Rey, reino y representación. La Junta General del Reino de Galicia (1599-1834), Madrid, CSIC, 1998.
[38] Por exemplo, en 1764, 1775, 1781, e 1788, a Xunta dirixiu ao rei, ao príncipe de Asturias (Carlos IV) e a diversos ministros reais súplicas como “o Reino de Galicia xunto en Cortes”.
[39] A aplicación da Real resolución do Consello de Castela de 1752, publicada na Novísima recopilación de las leyes de España, do ano 1805 (Lei XIII do título VIII, "Das Cortes e procuradores do Reino"), despoxaba a Xunta da súa capacidade para prorrogar os servizos de millóns e sortear os comisarios do mesmo nome. Así, suprimíase practicamente a Xunta, pois desde 1722 ese fora case o único motivo da súa reunión. As cidades protestaron e, en concreto, A Coruña pediulle ao rei "a continuación da Xunta do Reino de seis en seis anos segundo o costume constituído que pasa dalgúns séculos". ARTAZA, M. M. de: A Xunta do Reino de Galicia no final do Antigo Réxime (1775-1834), A Coruña, Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1993, p. 79. Tamén o gobernador e comandante xeneral de Galicia que presidiu a Xunta en 1800 a cualificou de Cortes. Arquivo Histórico Municipal da Coruña (AMC), Libro de Actas da Xunta do Reino de 1800-1801, oficio do 8 de outubro á Xunta, f. 23.
[40] ARTAZA, M. M. de: Rey, reino y representación. La Junta General del Reino de Galicia (1599-1834), Madrid, CSIC, 1998, pp. 269 e 283.
[41] ARTAZA, M. M. de: "Galicia y la crisis del Antiguo Régimen: levantamiento, guerra y soberanía (una interpretación neoinstitucinal)", en PORTILLO VALDÉS, J. M.; VEIGA ALONSO, X. R. e BAZ VICENTE, M. (coords.): A Guerra da Independencia e o primeiro liberalismo en España e América, Santiago, Universidade de Santiago, 2009, pp. 191-218, p. 206. Os xuristas, baseándose no código de Las Siete Partidas consideraban comparable o caso do rei menor co cativerio de Fernando VII. Cfr. Las Siete Partidas del Rey don Alfonso el Sabio, cotejadas con varios códices antigos, Madrid, Imprenta Real, 1807, partida II, título XV, lei 3.ª.
[42] AHN, Estado, 77, 155. En realidade, segundo as normas e a tradición, ningún dos deputados da Xunta podía chamarse presidente. O compostelán só actuaba como primeiro vogal ao representar a cidade máis antiga do reino. Non obstante, durante o ano 1808 algunhas xuntas dirixíronse a el con ese título, que se lle atribuíu tamén con motivo da reunión dos tres reinos, pero non así durante as sesións ordinarias da asemblea realizadas na Coruña.
[43] FERNÁNDEZ ALBALADEJO, P.: Fragmentos de monarquía, Madrid, Alianza, 1992, pp. 331 e ss.
[44] MARIANA, J.: La dignidad real y la educación del rey, Madrid, Centro de Estudos Constitucionais, 1981 [1599], pp. 101-103. Sobre o particular e a opinión doutros pensadores, como Saavedra e Fajardo, véxase MARAVALL, J. A.: "El tema de las Cortes en Quevedo", en Estudios de historia del pensamiento español, Madrid, 1975.
[45] MURGUÍA, M.: “Representación da nobreza de Galicia ao rei Carlos II e á súa nai a raíña rexente”, Boletín da Real Academia Galega, núm. 53, 105.
[46] AHN, Estado, 139, oficio da Xunta de Lugo ao "Excelentísimo Señor e señores da Xunta do fidelísimo M. N. e L. Reino de Galicia", Lugo, 7 de xuño de 1808.
[47] ARTAZA, M. M.: “Galicia y la crisis del Antiguo Régimen: levantamiento, guerra y soberanía...”, op. cit. pp. 207-210.
[48] AHN, Estado, 75, 61, Reino de Galicia, xuño 6 de 1808 aos señores Xustiza e Rexemento da Cidade de Tui, Ourense, Mondoñedo, Lugo e Betanzos. O acordo reflectido na acta do día 6 é máis sucinto, pero igualmente claro: “Se acordó también se formen Juntas Provinciales para la brevedad de los alistamientos y más objetos de que se les dará instrucción, cuias Juntas sean subalternas de las ciudades”. AHN, Estado, 76, A, conferencia do 6 de xuño.
[49] DÍAZ OTERO, A.: Orígenes, estructura y evolución de la Junta Suprema de Galicia. 1808-1813, memoria de licenciatura inédita, Santiago, 1981, pp. 73-77.
[50] LÓPEZ FERREIRO, Historia..., pp. 144-145.
[51] AHN, Estado, 68, C, 123, A Coruña, 20 de xuño de 1808. Transcribino como apéndice documental en ARTAZA, Rey, reino y representación, pp. 547-549.
[52] Ibid., 125, Borrador da carta dirixida polo reino o 24 de xuño a don Ignacio Ramón de Roda e don Agustín Bernardo de Ron.
[53] Tamén puido ter influencia a formulación inicial do Concello de Santiago. Este instruíu o 6 de xuño o seu deputado, o conde de Gimonde, para que a Xunta chamase a Cortes “despachando para ello las convocatorias conducentes a fin de que concurran de todas las clases del estado que deban componerlas, y traten lo que convenga para bien del Reino, en inteligencia que la autoridad suprema deberá siempre residir en esa Junta”. Arquivo Histórico Universitario de Santiago (AHUS), Arquivo Municipal de Santiago (AMS), Actas Municipais (AM), 307, 2.º cuadrimestre de 1808, f. 64.
[54] AHN, Estado, 68, C, 128, oficio da Coruña ao Reino do 5 de xullo.
[55] ADPL, Actas, tomo II, Xunta Gobernativa do 13 de xullo, fs. 13-15 v.
[56] Ademais do referido ao respecto por Carantoña, segue sendo esclarecedor o erudito estudo de GARCÍA RAMILA, I.: Un burgalés ilustre: o Baylío... D. Frey Antonio Valdés y Bazán, pp. 53 e ss.
[57] AHN, Estado, 70, D, 80. Oficio asinado en León o 17 de xullo de 1808 para o excelentísmo señor presidente e Xunta de Santiago.
[58] DÍAZ OTERO, op. cit., pp. 90-91 e 93-99. Sobre "A reprensible conduta de Santiago" trata tamén o último libro de BARREIRO FERNÁNDEZ sobre a Guerra da Independencia en Galicia. Vide. Historia Social da Guerra da Independencia..., op. cit., pp. 45-48.
[59] El Reino, deseando sostener los derechos [y] regalías que le corresponden en representación de V. S. y de las restantes ciudades, y habiendo meditado y reflexionado los justos reparos opuestos por todos, ha resuelto no se berificase el congreso Nacional para el qual havían concurrido ia los Diputados a quienes comunicó la misma resolución, y lo propio hace ahora a V. S., añadiéndole que ha tenido por conbeniente asociar al Reino al Ilustrísimo Señor obispo de Orense, bien conocido por su virtud y ciencia en toda España… A las siete Ciudades de Galicia.
AHN, Estado, 68, C, 134; véxase tamén alí mesmo doc. 133 e 135, datados o 10 de agosto. O conciso acordo de disolución do congreso tómase na conferencia do Reino do día 2 de agosto. AHN, Estado, 76, A, 3, f. 6.
[60] Xa o día 16 de xuño, a Xunta comisionou a Manuel Torrado, tenente coronel de artillería, para iniciar os contactos con outros territorios liberados co fin de iniciar unha acción conxunta contra o inimigo. AHN, Estado, 76, A, 1, f. 53. Os primeiros en ponderar a misión de Torrado o século pasado foron dous autores apenas citados: Joaquín CASALDUERO Y MARTÍ, autor dunha tese inédita sobre a Xunta de Galicia (La gestión política de la Junta suprema de Galicia, durante la Guerra de la Independencia, desde su creación hasta la formación de la Junta Suprema Central, Madrid, 1927, p. 12); e Ismael GARCÍA RAMILA (“España ante la invasión francesa: las juntas provinciales que precedieron a la formación de la Junta Suprema Central gubernativa del Reino”, Boletín de la Real Academia de la Historia, tomo 94 (1929), pp. 498-616, pp. 526-27). Ao parecer, Cuesta chegou a acusar a Xunta galega de independentismo. BLAKE E ORBANEJA, J.: Apuntes históricos sobre las operaciones del Ejército de Galicia..., op. cit., p. 52.
[61] MARTÍNEZ DE VELASCO, A.: La formación de la Junta Central, Pamplona, 1972, pp. 117-120.
[62] AHN, Estado, 70, D, oficio do 9 de xullo dirixido á Xunta Gobernativa do Reino de León. Xa en maio, con motivo do apoderamento dos procuradores para o congreso de Baiona, detectamos no Concello de Santiago o anhelo de que se reúnan Cortes regularmente:
“Que de 3 en 3 años se celebren Cortes según se ha practicado en esta monarquía a fin de que en ellas se representen y remedien los daños y perjuicios que pueda sufrir el Reino y sus provincias y que estas se hagan en la capital del reino en que no haiga fuerza armada”. Arquivo Histórico Universitario de Santiago (AHUS), Arquivo Municipal de Santiago, AM, 307, 2º cuadrimestre de 1808, instrución para intelixencia dos señores deputados electos pola cidade de Santiago, f. 41.
E esa mesma corporación municipal instrúe o seis de xuño o seu deputado na Xunta do Reino, o conde de Gimonde, para “proponer que se despachen inmediatamente postas al Principado de Asturias y Reino de León convidándoles a la unión con el de Galicia y a que de todos tres se componga en un solo cuerpo, y se junte a este efecto en el pueblo que señalaren y siempre que la Junta no halle esto por conveniente o practicable, a lo menos combinen sus apreciaciones estos tres reinos entre sí”. Ibid., fs. 64 e v.
[63] Pode comprobarse esta afirmación a través da correspondencia entre o Reino de Galicia e a Xunta Gobernativa do Reino de León conservada no Arquivo Histórico Nacional, Estado, 70, D. 71 e ss. Tamén contén datos interesantes o artigo de Waldo MERINO, “La Junta de León y Castilla en los orígenes del régimen constitucional –El coloquio de Ponferrada de 2 e 3 de agosto de 1808–”, Tierras de León: Revista de la Diputación Provincial, vol. 27, núm. 69 (1987), pp. 53-82; así como GARCÍA RAMILA, I.: Un burgalés ilustre…, y “España ante la invasión francesa…”. Non esquezamos tampouco a iniciativa asturiana para reunir Cortes en Oviedo. Vide. CARANTOÑA, F.: Revolución liberal y crisis de las instituciones tradicionales asturianas, Xixón, Silverio Cañada, 1989, pp. 89-91.
[64] AHN, Estado, 70 D, 76-81; e 86.
[65] AHN, Estado, 70, D, 84, acordo da Xunta de Ponferrada do 3 de agosto de 1808 dirixido á Xunta suprema do Reino de Galicia. Aborda pormenorizadamente o sucedido no encontro de Ponferrada MERINO, “La Junta de León y Castilla", pp. 64-73.
[66] VI
La Junta Soberana se formará por parte de Galicia de los siete señores regidores que por su constitución componen actualmente la Suprema de ese Reyno, del Ilmo. Sr. D. Pedro Quevedo y Quintano Obispo de Orense, que está incorporado en ella, y de otros tres individuos que se nombren en el modo y forma que se tenga por conveniente. Y por la de Castilla y León el Excmo. Sr. Baylío Frey D. Antonio Valdés, Caballero de la Orden de Toyson de oro, Consejero de Estado, y Presidente de la Suprema Junta de dichos Reynos, de tres individuos de ella, y de uno de las Provincias en que están divididas sus respectivas Intendencias.
AHN, Estado, leg. 68, A. En calquera caso, o 19 de agosto a Xunta de Galicia dirixiuse ao concello de Lugo para comunicarlle a súa próxima reunión nesa cidade e a necesidade de dispoñer un edificio para as sesións dos tres reinos e o aloxamento para 11 "yndividuos de León, oito deste Reino, dous secretarios e unha casa para o embiado ynglés". Ibid. leg. 70, D, 57. Na primeira "conferencia", realizada en Lugo o 29 de agosto, representaban a Galicia o conde de Gimonde, en calidade de "Presidente de la Junta Suprema del Reino”, o bispo de Ourense, e os deputados don José María de Prado y Neira (Lugo), don José Luaces y Presno e don Manuel María Avalle (5); mentres que por Castela e León estiveron presentes o bailío frei Antonio Valdés, o vizconde de Quintanilla, don Tomás Somoza e Quiroga, don Javier Caro, don José María Ramírez e Cotes e don Lorenzo Bonifaz e Quintano (6). O día 30 de agosto, o bispo de Ourense “despedíndose dos sete señores rexedores representantes do Reino de Galicia para volver á súa diocese onde o chaman as obrigas do seu ministerio, convencido xa de que a súa asistencia á Xunta unida de Castela, León e Galicia para nada é necesaria nin aínda útil”, quéixase pola superioridade da representación castelán-leonesa, que deixaría os galegos nas súas mans. AHN, Estado, leg. 68, C, fs. 158-159. En todas as reunións, se temos en conta a presidencia de Valdés, hai sempre un deputado castelán-leonés sobre os galegos. Ibid. Estado, leg. 76, B.
[67] AHN, Estado, leg. 70, D, 54. De todos os xeitos, estes clérigos, asociados ao reino, non participaban, como declarou a Xunta, da súa soberanía. Ibid. Estado, 76, A, conf. 12 de setembro.
[68] A xuízo de Villaurrutia, a rivalidade entre as xuntas de Galicia e Asturias foi a responsable do abandono asturiano. VILLAURRUTIA, op. cit., p. 100.
[69] Ibid. 76, A, 3, conferencia do 20 setembro, f. 80.
[70] CARANTOÑA, El levantamiento de León, pp. 48-49; e MERINO, La Junta de León y Castilla, pp. 76 e ss.
[71] AHN, Estado, leg. 70, D. 92 e 96-97.
[72] AHN, Estado, 76, B, f. 14 V.
[73] A excepción é GARCÍA FUERTES, A.: “La división leonesa del ejército de Castilla”, Actes del Congrés ocupación i resistencia a la Guerra del Francès (1808-1814), Barcelona, 2005, pp. 439-463, p. 448.
[74] AHN, Estado, 76, B, fs. 12-13v.
[75] Ibid, f. 4 v
[76] ADPL, Actas da Xunta Gobernativa dos Reinos de León e Castela realizadas en Lugo, 26 de agosto-5 de setembro de 1808.
[77] CARANTOÑA, El levantamiento de León, p. 50; e GARCÍA FUERTES, A., “Cantabria y sus hombres en la Guerra de la Independencia: el general Gregorio de la Cuesta y las unidades cántabras durante el conflicto”, Monte Buciero, 13 (2008), pp. 255-310, p. 266. Noticias sobre as relacións entre a Xunta Suprema de Castela e León e outras xuntas subalternas, como a de Salamanca, en AHN, Estado, 68, A.
[78] En vista de lo qual el Reyno, procediendo con la atención que acostumbra y la madurez que exige un asunto de igual naturaleza, ha resuelto instruir a los caballeros diputados que se le habían reunido por Castilla y León, don Josef Ramírez, don Josef Ximénez de la Morena y don Tomás Somoza de las reclamaciones y protestas de la Junta Suprema de León para que contesten a ellas, quedando imposibilitado el Reino por estas consideraciones de seguir en la referida unión por protestarla y oponerle óbices de la maior consideración la referida Junta de León.
AHN, Estado, 76, A, conf. 12 de setembro.
[79] Arquivo Histórico Nacional, Estado, 19, B, 2, Relación da capitulación da Coruña aos franceses dirixida por don Antonio María de Lago ao conde de Gimonde, membro da Xunta Suprema Central. Hai unha transcrición feita por Xosé Ramón Barreiro (BARREIRO, 2009: 269-74).
[80] DÍAZ OTERO, op. cit.; e MARTÍNEZ MORÁS, F.: La Junta Superior de Subsidios, Armamento y Defensa del Reino de Galicia, A Coruña, Deputación da Coruña, 1955 [1909].
[81] DÍAZ OTERO, op. cit., p. 255; e GARCÍA FUERTES, A.: El sitio de Astorga de 1812... op. cit., pp. 213-214.
Imprimir
Recomendar
