Luis Carrera González, Universidade de Santiago de Compostela
luis.carrera@rai.usc.es
Cristina Varela Portela, Universidade de Santiago de Compostela
cristina.varela@usc.es

1. Introdución

A relación educativa foi un dos piares centrais da pedagoxía desde os seus inicios (Jover, 1990). A súa relevancia esténdese máis aló do mero intercambio de coñecementos, xa que inflúe directamente no compromiso académico (Kosir e Tement, 2016), no desenvolvemento persoal (Rimm et al., 2009) e, especialmente, na motivación do alumnado (Wentzel et al., 2016). No contexto educativo actual, caracterizado pola crecente individualización dos procesos de aprendizaxe (Dolan et al., 2013), con cursos dixitais autodidactas e a presenza de probas piloto en países como o Reino Unido (David Game College, 2024), onde se substitúe o profesorado por intelixencias artificiais, resulta esencial reivindicar unha pedagoxía relacional. A relación entre docentes e estudantes segue sendo un factor fundamental na formación integral do alumnado, destacando a súa importancia fronte a algunhas das emerxentes tendencias tecnolóxicas.

As evidencias amosan que o estudantado valora especialmente as clases que incorporan principios socioconstrutivistas ou relacionais, como os debates, discusións e proxectos grupais (Yazzie-Mintz, 2010). Actividades que non só promoven a aprendizaxe colaborativa, senón que tamén reforzan o atractivo das clases ao xerar un ambiente participativo e próximo. Como sinalan diversos estudos (OCDE, 2022), a contribución dos centros educativos ao éxito xeral depende da súa capacidade para crear e manter un ámbito que fomente tanto a aprendizaxe coma o benestar do alumnado. Para aprender, o estudantado precisa sentirse física e emocionalmente seguro na escola, apoiado e desafiado (MacNeil et al., 2009).

Ademais, existen estudos que correlacionan a aprendizaxe coa creación de climas relacionais positivos na aula. Estes ambientes de bo trato e espazo seguro permiten reducir o impacto negativo do status socioeconómico no rendemento académico (Daily et al., 2020). No último informe PISA (OCDE, 2022), España sitúase na décimo primeira posición no índice de relación do alumnado co profesorado, con diferenza significativa segundo o xénero e a situación socioeconómica destes. Galicia, en particular, presenta un dos índices máis baixos (0,02) en comparación coa media nacional (0,15).

A metaanálise Visible Learning de Hattie (2009) tamén subliña a importancia das relacións na aula, colocando tanto a motivación do alumnado coma as súas relacións co profesorado nunha categoría alta en termos de súa relevancia para a mellora do rendemento académico. A capacidade do docente para evitar etiquetar o estudantado e fomentar relacións de confianza é un factor determinante para o éxito escolar.

Isto enfatiza a motivación como un concepto que precede o compromiso do estudante coas tarefas educativas. O profesorado, como adultos con maior impacto sobre o alumnado, xoga un papel crucial na motivación do alumnado (Martin, 2012). O estudantado sabe cando é valorado polo seu profesorado e esta percepción inflúe de maneira relevante na súa motivación. En contextos onde o profesorado é controlador, a motivación tende a caer. Non obstante, cando os docentes amosan un interese xenuíno por coñecer os seus estudantes, o compromiso destes coa aprendizaxe aumenta considerablemente (Gregory et al., 2014).

Neste estudo formulámonos dous obxectivos. En primeiro lugar, pretendemos analizar o impacto que a calidade da relación educativa ten na motivación do alumnado, abordando tanto as teorías clásicas coma estudos contemporáneos. Finalmente, reflexionarase sobre a importancia destas relacións no futuro dos procesos de ensino-aprendizaxe.

2. Acerca da relación educativa

A relación educativa pode entenderse como un vínculo complexo e bidireccional que se establece entre o educador e o educando, onde ambos participan activamente na construción dun proceso de ensino-aprendizaxe (Postic, 2000). Este vínculo non se limita á mera transmisión de coñecementos, senón que abarca a interacción, o apoio emocional e o respecto mutuo, elementos que permiten que a aprendizaxe transcenda o académico para incluír o desenvolvemento persoal do estudante (Touriñán, 2019). A relación educativa configúrase como «o conxunto de relacións sociais que se establecen entre o educador e os que el educa, para ir cara a obxectivos educativos, nunha estrutura institucionalizada, relacións que posúen características cognitivas e afectivas identificables e que teñen un desenvolvemento e viven unha historia» (Postic, 2000, p. 14). Neste sentido, a relación educativa tamén pode verse como unha relación de axuda, xa que a persoa «soa non aprende e non se educa por si mesma», e ao mesmo tempo como unha relación asimétrica, dado que «recoñecemos o outro como superior en coñecementos no campo no que solicitamos a súa axuda» (Esteve, 2010, p. 137).

A educación, na súa esencia, é relacional; de feito, non hai posibilidade de proceso educativo á marxe do encontro cos outros (Amorim et al., 2022; Caride, 2014). Segundo o National Scientific Council on the Developing Child (2004), a calidade das relacións humanas na infancia é un dos factores máis importantes para prever o futuro dos mozos.

Un dos aspectos clave da relación educativa é que, ademais de estudar –e cuestionar– o rol de autoridade do docente (Greco, 2007), tamén se inquieta pola creación dun contorno que permita a participación do alumnado. Isto implica que os estudantes non son receptores pasivos de información, senón que se converten en suxeitos activos do proceso de aprendizaxe. De feito, como sinala Touriñán (2019), convivir, comunicar e coidar son tres elementos inseparables no contexto da relación educativa, os cales subliñan a súa natureza integral e profundamente humana. Neste sentido, Koomen et al. (2016) destacan que a relación educativa actúa como mediadora entre o contexto social e o rendemento académico, xerando un espazo onde o estudante se sinta valorado e motivado para aprender.

Segundo Pianta (1999), entre as principais características da relación educativa, a reciprocidade e a bidireccionalidade son esenciais, xa que tanto os docentes coma os estudantes desempeñan un papel activo. O éxito desta interacción depende da capacidade do profesorado para entender as necesidades emocionais e cognitivas do alumnado e responder a elas. Este enfoque subliña que a ensinanza vai máis alá da instrución, implicando a creación dun clima afectivo favorable. A calidade do clima emocional que se xera na aula é outro determinante desta relación. Hattie (2009) sostén que o impacto emocional do docente é un dos factores máis influentes no rendemento académico. Un contorno seguro e afectivo non só fomenta a confianza, senón que tamén incrementa a motivación intrínseca, fundamental para o éxito educativo. Segundo Meirieu (1998), esta relación non debe transformarse nunha relación de posesión, onde o profesorado controle o estudante, senón nunha dinámica baseada no respecto mutuo e na autonomía, unha idea que tamén apoian autores como Freire (1970), quen avoga por evitar relacións de poder opresivas na educación.

A interacción comunicativa tamén é central na relación educativa, baseada nun diálogo constante entre docente e alumnado. Para que esta interacción sexa efectiva, debe existir un intercambio de ideas e emocións que permita o desenvolvemento dunha aprendizaxe significativa (Touriñán, 2019). Así mesmo, a dimensión social e construtiva da relación educativa implica que o coñecemento non se adquire de maneira illada, senón a través da interacción cos outros (Vygotsky, 1978; Bruner, 1996). Cando o docente fomenta a colaboración e o traballo en grupo, crea oportunidades para que o estudantado desenvolva habilidades sociais e cognitivas de maneira conxunta, enriquecendo así o proceso educativo.

Outro elemento fundamental é a confianza que se establece entre o profesorado e o alumnado. Cando os estudantes perciben que os seus profesores confían neles e nas súas capacidades, xérase un contorno de respecto mutuo que facilita a aprendizaxe. Esta confianza non só aumenta o compromiso do estudante, senón que tamén promove a súa autoconfianza e autonomía.

Non obstante, esta relación tamén pode implicar desequilibrios de poder. Algúns teóricos posmodernistas, como Botas (2022), argumentan que todas as relacións humanas implican dinámicas de poder, que varían en función dos roles que os individuos asumen en diferentes momentos e contextos.

As dimensións da relación educativa tamén son importantes. Na dimensión cognitiva, a relación entre docente e estudante impacta directamente na forma en que estes procesan e aplican a información (Hattie, 2009). Un docente que crea unha relación positiva cos seus estudantes facilita o seu aprendizaxe cognitivo ao adaptar os seus métodos de ensinanza ás necesidades individuais. A dimensión emocional é igualmente importante, xa que establece o ton afectivo na aula. Segundo Goleman (1995), as emocións xogan un papel decisivo na aprendizaxe e un ambiente de apoio emocional pode incrementar tanto a motivación coma o rendemento académico. A empatía e a comprensión por parte do docente son aspectos relevantes para crear un espazo onde o alumnado se sinta seguro para aprender e expresar as súas emocións. No que respecta á dimensión social, a interacción favorece o desenvolvemento de competencias colaborativas. Deci et al. (1985) subliñan que a interacción con iguais e docentes fortalece o sentido de pertenza e fomenta a motivación intrínseca, o que favorece unha aprendizaxe máis profunda e significativa. Finalmente, a dimensión ética da relación educativa alude ao compromiso do docente co respecto e a equidade cara a todos os estudantes. Jover (2000) destaca que os docentes deben ser conscientes da súa responsabilidade de tratar a todos os estudantes con igualdade, fomentando un ámbito inclusivo no que cada un deles se sinta valorado, afastándose de favoritismos e disposicións previas.

3. O impacto da relación educativa na motivación do alumnado

A motivación é un dos factores determinantes no éxito académico do estudantado e pode entenderse como o motor que impulsa a súa participación activa e compromiso nas actividades escolares (Ryan e Deci, 2000). A teoría da autodeterminación (Self-Determination Theory), desenvolvida por Deci e Ryan (1985), postula que, para que o estudantado se sinta motivado deben satisfacerse tres necesidades psicolóxicas básicas: autonomía, competencia e relación. Cando estas necesidades son cubertas, increméntase o seu compromiso coas actividades escolares.

A motivación intrínseca, que é o impulso interno do estudante por aprender e superar desafíos polo mero pracer de facelo, está directamente influenciada pola calidade da relación educativa. Esta motivación é especialmente relevante para a aprendizaxe a longo prazo, xa que o estudantado motivado internamente tende a involucrarse máis nas tarefas e a perseverar, incluso ante dificultades (Beyooki et al., 2020). Por outra banda, a motivación extrínseca, aínda que menos sostible, tamén desempeña un papel importante, especialmente en contextos nos que o estudantado require incentivos adicionais para manterse comprometidos. Para ambos os tipos de motivación, a calidade da relación co profesorado é fundamental e estudos como o de Zou et al. (2023) identificaron a implicación do docente como un dos preditores máis importantes do compromiso académico e do desenvolvemento dunha motivación sostida no tempo no alumnado.

A teoría da autodeterminación tamén suxire que a conduta do profesorado pode xogar un rol mediador na propagación da motivación entre docentes e estudantes. Neste sentido, os estilos motivadores dos docentes poden dividirse en dúas orientacións: a controladora, na que os profesionais inflúen no alumnado para pensar ou actuar dunha maneira determinada, e a de apoio á autonomía, na que os docentes empregan métodos non controladores que fomentan o desenvolvemento autónomo do estudantado (Assor et al., 2002, 2005). A investigación indica que un estilo de ensino orientado ao apoio da autonomía é máis efectivo para incrementar a motivación intrínseca, mentres que un estilo controlador tende a desmotivar o estudantado (Ryan e Deci, 2000). Ademais, estudos lonxitudinais como os de Pianta e Hamre (2009) reforzan esa idea ao sinalar que as relacións estreitas con docentes son un factor protector contra a desmotivación e o fracaso escolar, especialmente en estudantes de contornas desfavorecidas. Zou et al. (2023) identificaron unha relación significativa entre a motivación intrínseca dos docentes e a motivación intrínseca do estudantado. Os estudantes que perciben que os seus profesores están intrinsecamente motivados para ensinar están máis dispostos a explorar novas habilidades e a aprender máis ca aqueles que perciben que os seus docentes están motivados de maneira extrínseca (Wild et al., 1992). Neste sentido, a motivación dos docentes tamén actúa como un modelo de referencia para o estudantado, promovendo o seu propio interese pola aprendizaxe.

Ademais, investigacións máis recentes, como as de Beyooki et al. (2020), sinalan que o apego á escola, facilitado por relacións educativas, ten unha asociación positiva coa motivación académica. Neste sentido, a interacción entre os docentes e os estudantes non só crea un maior compromiso académico, senón tamén un sentido de pertenza e apego ao centro educativo (De Castro e Pereira, 2019). A comunicación entre profesores e estudantes xoga un papel crucial, xa que se atopou que a comunicación efectiva mellora significativamente a motivación académica.

Por outra banda, é importante mencionar os efectos negativos de estilos de ensino controladores ou punitivos. Ahmadi et al. (2023) destacan que comportamentos como berrar, aplicar castigos inxustos ou empregar unha linguaxe abusiva teñen un efecto destrutivo na motivación estudantil. Pola contra, o fomento da empatía, así como a axuda ao alumnado para monitorizar o seu propio progreso, asócianse cun incremento na motivación e no compromiso.

4. Conclusións

A relación educativa enfróntase a unha serie de desafíos no contexto educativo actual, onde a tecnoloxía e os cambios sociais están transformando as dinámicas tradicionais nas aulas. Un dos principais retos é o uso crecente da tecnoloxía na educación. Aínda que esta tecnoloxía ofrece oportunidades para personalizar a aprendizaxe e facela máis accesible, tamén pode diminuír a interacción directa entre docentes e estudantes, un aspecto que cómpre destacar para o desenvolvemento de relacións educativas de calidade (Harper, 2018). A medida que a aprendizaxe dixital e autónoma se expande, a posibilidade de alienación e desconexión emocional crece, poñendo en risco a capacidade dos docentes para xerar un sentido de pertenza e motivación nos seus estudantes.

Outro reto fundamental é a crecente diversidade nas aulas. A relación educativa debe adaptarse ás necesidades de estudantes de diferentes contextos culturais, socioeconómicos e lingüísticos, o que require unha maior competencia intercultural por parte dos profesionais da educación (Santos Rego et al., 2014). As aulas volvéronse máis heteroxéneas e o desafío radica en crear contornos inclusivos que promovan o éxito académico e o benestar emocional de todos os estudantes.

Ademais, a presión polos resultados académicos e a estandarización dos procesos de ensino-aprendizaxe poden empuxar os docentes a adoptar estilos máis controladores, o que diminúe a motivación intrínseca dos estudantes (Deci et al., 2005). Neste sentido, un dos desafíos futuros será atopar un equilibrio entre a necesidade de cumprir cos criterios académicos e ao mesmo tempo promover unha aprendizaxe que apoie o desenvolvemento persoal e emocional do estudante. Como argumentan Pianta et al. (2012), o contorno da aula debe ofrecer non só oportunidades académicas, senón tamén interaccións sociais que axuden os estudantes a sentirse competentes e conectados.

O compromiso do profesorado tamén é un aspecto crítico neste contexto de cambios. As investigacións amosaron que a implicación emocional e profesional dos docentes ten un impacto directo na motivación e no rendemento dos estudantes (Zou et al., 2023). Emporiso, a crecente carga administrativa, o estrés laboral e a falta de recursos fan que moitos docentes se sintan desconectados e desmotivados.

Un desafío a longo prazo será o fortalecemento da formación continua dos docentes no ámbito das relacións educativas. Como suxire o enfoque «MyTeachingPartner» de Pianta et al. (2012), os programas de desenvolvemento profesional enfocados en mellorar as interaccións docentes-estudantes demostraron ser efectivos para aumentar o compromiso e o rendemento dos estudantes. Estes programas proporciónanlles aos docentes ferramentas para reflexionar sobre a súa práctica e mellorar a calidade das relacións co seu alumnado, un aspecto que será clave para o éxito futuro nas aulas.

Como se presentou neste artigo, a relación educativa segue sendo un factor esencial para o desenvolvemento académico e persoal do alumnado. A conexión afectiva e significativa entre docentes e estudantes impacta positivamente na motivación e no rendemento académico, reforzando así a importancia dunha pedagoxía relacional. A teoría da autodeterminación demostrou como a satisfacción das necesidades de autonomía, competencia e relación é fundamental para que o alumnado se sinta motivado e comprometido coa súa aprendizaxe. A relación educativa, neste sentido, é un mecanismo clave para que o profesorado promova un clima que non só propicie a aprendizaxe, senón tamén o benestar emocional dos seus estudantes.

As conclusións deste traballo evidencian tres puntos principais. En primeiro lugar, que a relación educativa é vital para o desenvolvemento integral do alumnado, dado que as relacións de confianza e apoio emocional estimulan unha motivación intrínseca sostible. En segundo lugar, resulta fundamental que os docentes fomenten relacións afectivas e significativas, xa que estas interaccións aumentan o compromiso e a disposición dos estudantes a afrontar desafíos académicos. E, en terceiro lugar, é imprescindible que a educación no século XXI valore e potencie este tipo de relacións como un recurso educativo de primeira orde.

Ademais, resulta evidente a necesidade de seguir profundando na análise das relacións educativas para comprender as súas múltiples dimensións e implicacións no ámbito escolar. A investigación continua neste campo permitirá identificar estratexias máis efectivas para mellorar a conexión entre docentes e estudantes en diferentes contextos e etapas educativas.

O contexto educativo actual presenta retos complexos, como o uso crecente da tecnoloxía e a diversidade cultural nas aulas, que esixen un esforzo constante na formación dos axentes educativos. En particular, o profesorado e os departamentos de orientación, estes últimos cun papel fundamental na xestión da calidade das relacións no centro, necesitan unha formación continua que lles permita reflexionar sobre a súa práctica e adaptarse ás necesidades dun alumnado en cambio constante. Só a través dunha formación que promova o desenvolvemento de competencias relacionais e unha reflexión continua sobre a práctica educativa se poderán afrontar con éxito estes desafíos futuros, garantindo que o alumnado manteña a súa motivación e compromiso coa aprendizaxe.

Por todo isto, a relación educativa representa un eixe vertebrador no proceso formativo e a súa calidade debe ser unha prioridade tanto para o profesorado coma para os responsables das políticas educativas. Enfocar a aprendizaxe desde unha perspectiva relacional permitirá que a escola siga sendo un espazo no que o estudantado non só adquira coñecementos, senón tamén desenvolva as súas habilidades e valores, acadando un crecemento pleno como persoas.