Olga Jiménez-Díaz
ojimenez@us.es
Rosario Del Rey
delrey@us.es
Universidade de Sevilla

As TRIC en adolescentes e mocidade: unha mirada cara á ciberviolencia

O uso das TRIC (tecnoloxías de relación, información e comunicación) converteuse en parte integral da vida da poboación adolescente e xuvenil, xa que están presentes en gran parte das actividades que desenvolven diariamente (Watch et al., 2021). Mozos e adolescentes utilizan a diario as TRIC para comunicarse en liña, entreterse, relacionarse e buscar información (Feierabend et al., 2018). Segundo o Observatorio Nacional de Tecnoloxía e Sociedade (2022), no seu último informe sobre o uso das tecnoloxías en menores en España, este uso parece mesmo aumentar tras a pandemia da covid-19. O informe tamén sinala que o 98 % dos menores españois de entre 10 e 15 anos usa Internet de forma habitual, unha porcentaxe lixeiramente inferior en Galicia, o 96,5 %.

Os beneficios e oportunidades das contornas virtuais son evidentes. En cambio, tamén son contornas onde os menores poden ter dificultades e malas experiencias como a vitimización, perpetración e exposición ante diversas formas de violencia en liña (Baldry et al., 2019).

De feito, a ciberviolencia está a atraer na actualidade unha alta atención científica debido ás consecuencias que provoca no benestar e desenvolvemento psicosocial dos menores. Entre as súas formas, o ciberacoso é un dos problemas máis estudados en adolescentes e mocidade, e aínda é escasa a investigación sobre outras formas de ciberviolencia que parecen estar tamén ocorrendo nas contornas virtuais, como é o ciberodio (Machackova et al., 2020).

Que é o ciberodio?

O estudo do ciberodio comezou a ser prolífero a partir de 2018 e é 2022 o ano con maior produción científica sobre o tema. Dada a alta produción científica desenvolta sobre este fenómeno nun curto espazo temporal, proliferou unha ampla diversidade de aproximacións conceptuais que hoxe en día están a dificultar o seu estudo e comprensión.

Nas primeiras investigacións pártese dos conceptos de delito e discurso de odio, optando por determinar o «ciberodio» como unha forma de expresión de odio en Internet a través de textos, vídeos e imaxes ofensivas, insultantes ou ameazantes contra persoas por certas características do grupo ao que pertencen (por exemplo, orientación sexual, etnia ou relixión), co fin de danalas, desprezalas e promover o odio, a hostilidade ou violencia cara a elas (Wachs e Wright, 2019). Non obstante, en poucos anos, emerxe unha segunda corrente de investigación que parte dunha acepción máis ampla do concepto, abarcando todas as formas de expresión que difunden, incitan, promoven ou xustifican o odio en Internet cara a calquera persoa ou grupo, independentemente de se van ou non dirixidas cara a unha minoría recoñecida ou un determinado grupo social (Malecki et al., 2021). Nunha revisión sistemática que estamos a realizar na que analizamos 44 artigos científicos, identificamos que, aínda que o fenómeno é principalmente descrito como unha forma de ciberviolencia dirixida a individuos e/ou grupos sociais específicos (raza/etnia, relixión, xénero e orientación sexual) no seu 84,2 %, tamén é independente das características das vítimas da ciberviolencia (15,8 %).

No presente artigo, avogamos por unha conceptualización máis ampla e inclusiva do fenómeno principalmente por dúas razóns. A primeira é por evitar definir un tipo de ciberagresión que tenda a poñer o foco da razón da agresión nas características das vítimas e a segunda, por abarcar as novas evidencias científicas sobre a xeneralización do fenómeno. Por todo iso, entendemos o ciberodio como unha forma de expresión de odio en Internet cara a calquera persoa ou grupos de persoas co obxectivo de danar, humillar, e/ou promover o odio e a hostilidade cara a estas.

En que se diferencia do ciberacoso?

Nesta procura de delimitar o fenómeno, hai autores que mesmo optan por clasificalo como un tipo específico de ciberacoso (Blaya, 2019), debido a que comparten características comúns como a intencionalidade de danar a alguén por Internet (Wachs et al., 2019). Con todo, presentan características tamén que o diferencian como fenómenos distintos que son.

Cando facemos referencia ao ciberacoso, referímonos a un tipo de agresión inxustificada que se produce de maneira repetida e intencional entre iguais e se leva a cabo mediante dispositivos dixitais (Tokunaga, 2010). A priori, hai dúas características importantes na definición de ciberacoso que non están presentes na concepción do ciberodio: a reiteración e a dinámica entre iguais. A definición de ciberodio xeralmente non salienta a natureza repetitiva e a duración da agresión (Bedrosova et al., 2022), polo que, a diferenza do ciberacoso, pode tratarse dun feito puntual (Kaakinen et al., 2018). Doutra banda, as agresións de ciberacoso adoitan ir dirixidas a un individuo ou un pequeno grupo de iguais, normalmente coñecidos polos agresores e entre os que existe un certo desequilibrio de poder. Pola contra, os haters, ou quen se dedica a esparexer epítetos velenosos nas redes (Malecki et al., 2021), teñen como obxectivo involucrar a tantas persoas como sexa posible no ataque, maioritariamente descoñecidas (Fulantelli et al., 2022). Ante estas premisas, hai autores que mesmo afirman que o ciberodio pode tomar a forma de ciberacoso se implica unha vitimización repetida e intencional baseada nun desequilibrio de poder entre a persoa agresora e a vítima (Baldry et al., 2019), o ciberacoso, en cambio, non pode considerarse ciberodio, salvo a forma específica de ciberacoso baseado no estigma (Earnshaw et al., 2018).

No caso do ciberodio, algúns espectadores son analizados de forma diferente ca no ciberacoso. En primeiro lugar, hai autores que, entendendo o ciberodio como o homólogo en liña do discurso de odio, consideran que a mera exposición a el pode chegar a considerarse unha vitimización indirecta no caso das persoas que pertenzan ou teñan características do grupo social ao que vai dirixida a agresión (Chetty e Alathur, 2018). É dicir, un espectador podería chegar a ser considerado vítima indirecta. En segundo lugar, describiuse un tipo de espectador que busca deliberadamente ver mensaxes ou contido de odio en Internet (Blaya e Audrin, 2019). Espectador que non foi previamente descrito no ciberacoso e denominamos espectador «activo».

Ambos os fenómenos, o ciberacoso e o ciberodio, están presentes na vida da mocidade e dos adolescentes, tomando un papel importante na relación entre o seu benestar e o uso das TRIC (Reichelmann et al., 2021). Especialmente o ciberodio observouse que é a forma de ciberviolencia que máis rápido se estende entre a poboación adolescente-xuvenil, polo que o seu estudo é esencial (Fulantelli et al., 2022). Para iso, entender que o ciberacoso e o ciberodio están relacionados pódenos axudar neste labor, xa que nos facilita identificar aspectos implicados, ampliar as avaliacións dos posibles impactos, e poñer en práctica estratexias de prevención máis eficaces e eficientes (Fulantelli et al., 2022).

Alcance do ciberodio entre a poboación adolescente e xuvenil. Un estudo exploratorio

Hai claros indicios de que a cantidade de material de odio en Internet está en auxe nos últimos anos. Hai investigacións que reportan porcentaxes elevadas de implicación no fenómeno de mozos que reciben (50 %; Obermaier e Schmuck, 2022), envían (11,3 %; Wachs e Wright, 2019), ven (64,9 %; Wachs et al., 2022), buscan (25 %; Blaya e Audrin, 2019) e mesmo comparten (5,1 %; Blaya e Audrin, 2019) mensaxes ou contido de odio en Internet. Especialmente en España, hai estudos transnacionais que mostran que a poboación adolescente-xuvenil española é unha das que presentan un nivel máis alto de vitimización (65,54 %; Celuch et al., 2022), agresión (10,86 %; Celuch et al., 2022) e exposición ante ciberodio (75,2 %; Reichelmann et al., 2021).

Para contrastar estes datos cunha mostra española, realizamos un estudo exploratorio con 3190 estudantes de Sevilla (51,6 % mozas, 48,4 % mozos) entre 11 e 29 anos (M = 14,397; DT = 1,80) que cubriron unha batería de cuestionarios sobre ciberodio, procura de popularidade en redes sociais e a preocupación pola imaxe persoal nas redes sociais.

Os datos de prevalencia obtidos mostraron unha alta implicación no fenómeno tanto de vítimas (41,6 %, n = 900) como de agresores (20,8 %, n = 450) e espectadores «pasivos», aqueles que o presenciaron (74,9 %, n = 1620). En canto ao rol, o espectador «activo», o cal busca deliberadamente ver estas mensaxes de odio, a súa prevalencia foi do 14,2 % (n = 308) (véxase a figura 1).

A prevalencia difire entre mozos e mozas. Mentres elas tiveron puntacións máis altas nas prácticas de ver ciberodio e recibilo, eles resultaron ser máis propensos na de envío, e tanto uns coma outros buscan ver intencionalmente ciberodio de forma similar.

Figura 1. Prevalencia de implicación en ciberodio dos adolescentes e da mocidade

En canto á frecuencia das diferentes formas de implicación, na maioría dos casos, os participantes recibiron (23,7 %), enviaron (12,6 %), viron (23,9 %) e buscaron (7,9 %) mensaxes ou contido de odio a través de Internet menos dunha vez ao mes (véxase a táboa 1).

Táboa 1. Frecuencia das diferentes formas de implicación

Por que se practica o ciberodio? A importancia da procura de popularidade e preocupación pola imaxe nas redes sociais

Entender as razóns ou motivacións polas que adolescentes e mocidade se implican no ciberodio é de vital importancia para comprender o fenómeno e desenvolver actuacións preventivas eficientes. As primeiras investigacións con respecto a isto están a ofrecer indicios sobre factores individuais (por exemplo, características sociodemográficas, uso dixital, factores emocionais) e contextuais (por exemplo, calidade das relacións de amizade, mediación parental, experiencias previas de vitimización) que poderían estar asociadas ao ciberodio (Bedrosova et al., 2022; Wachs et al., 2021). Con todo, a investigación é escasa e é aínda necesario o estudo doutros aspectos que poderían estar relacionados e que se consideran modificables desde un punto de vista psicoeducativo. Neste sentido, a procura de popularidade e a preocupación pola imaxe en redes sociais son factores que poderían arroxar luz respecto diso.

Ter a aceptación e popularidade do grupo de iguais, tanto no contexto presencial coma nas contornas en liña, son procesos sociais importantes na etapa da adolescencia, polo que é común que moitos deles e elas busquen activamente un status social máis alto entre os seus iguais (Bukowski, 2011). A necesidade de popularidade tamén mostrou estar asociada co uso das redes sociais (Utz et al., 2012), e xunto coa alta sensibilidade da poboación adolescente-xuvenil á aceptación e ao rexeitamento exercidos polos seus iguais nestas (Crone e Konijn, 2018), fai relevante o seu estudo para comprender os seus comportamentos nas contornas en liña (Wright e Wachs, 2022).

Por iso, decidimos analizar se a procura de popularidade, relacionada con que comportamentos teñen os participantes para conseguir likes, e a preocupación pola imaxe nas redes sociais, mediante o uso de filtros e retoques das súas fotos antes de publicalas nas redes, están relacionadas coa implicación no ciberodio. Os resultados mostraron que aqueles participantes que estiveron implicados no ciberodio, xa sexa vendo, buscando, enviando e/ou recibindo mensaxes de odio, obtiveron resultados significativamente máis altos en necesidade de procura de popularidade nas redes sociais, comparándoos cos que non estiveron implicados no fenómeno (véxase a figura 2). Doutra banda, aqueles participantes que mostraron preocupación pola súa imaxe en redes sociais obtiveron puntuacións significativamente máis altas tanto en ser vítimas como espectadores «pasivos» de ciberodio .

Figura 2. Diferenza de medias na procura de popularidade en redes sociais en relación coas diferentes formas de implicación no ciberodio

Nota: Considéranse implicados aqueles que puntúan en ver, buscar, enviar e/ou recibir nos últimos 12 meses mensaxes de odio en Internet polo menos «menos dunha vez ao mes».

Que facer desde as aulas para previr o ciberodio?

A comunidade educativa ten un gran potencial en contribuír á prevención da ciberviolencia entre adolescentes e mocidade. Especificamente respecto do ciberodio, as escolas poden crear políticas contra o odio, ensinar habilidades de pensamento crítico, desmontar prexuízos e concienciar sobre o seu impacto, guiar na resolución de conflitos en liña e fomentar a aceptación das diferenzas (Gagliardone et al., 2015).

Recentemente, en 2023, a UNESCO creou unha guía para abordar o discurso de odio a través da educación. Nesta guía, entre outros tipos de recomendacións, ofrece unha serie de enfoques e prácticas educativas para abordar o discurso de odio nas aulas. Entre elas atopamos: ensinar sobre o discurso de odio, abordar as desigualdades, mellorar as habilidades sociais e emocionais, promover actitudes inclusivas, promover as habilidades de alfabetización mediática e informacional e a cidadanía dixital, mellorar as habilidades de pensamento crítico e mellorar as accións e as opcións de comportamento do alumnado.

Trasladando estas propostas á contorna en liña e considerando os resultados obtidos no noso estudo, propoñemos cinco recomendacións para que o profesorado poida axudar a combater o ciberodio entre os adolescentes e a mocidade:

1. Sensibiliza sobre o fenómeno e as súas consecuencias

Un elemento importante é desnormalizar as prácticas de ciberodio entre o alumnado e promover a concienciación sobre como pode afectarlle a quen o sofre. O ciberodio afecta ao benestar e ao funcionamento psicosocial e tende a aumentar os prexuízos (Reichelmann et al., 2021). Este impacto negativo esténdese mesmo máis aló de quen é obxecto das agresións, xa que o mero feito de presencialo parece afectar tamén ao benestar psicolóxico e emocional (Keipi et al., 2017).

Con este motivo, a FAD Juventud, xunto con Maldita.es e en colaboración con Google.org, desenvolveu programas educativos como No More Haters, que incorpora tanto unha guía docente como un xogo interactivo para concienciar sobre o fenómeno. Ademais, existen campañas como «No Hate» do Consello de Europa que poñen en marcha vídeos para sensibilizar os adolescentes e a mocidade e mobilizalos a combater o ciberodio.

2. Educa en igualdade: desmonta prexuízos e estereotipos nas redes

Considerando que gran parte da conceptualización do ciberodio entende que está motivado por prexuízos e estereotipos cara a grupos en situación de vulnerabilidade, é fundamental que desenvolvamos actuacións educativas dirixidas a que o alumnado cuestione e desmonte os estereotipos negativos asociados con culturas, persoas e institucións, compartindo diferentes puntos de vista baseados en valores como a apertura, o respecto pola diferenza, a liberdade e a igualdade (Gomes, 2017).

Fundacións como FAD Juventud lanzou programas educativos como Desactiva tus prejuicios, con Facebook, e Diversidad en serie, xunto con Netflix, que proporcionan diversas actividades creativas como a creación dun guión para vídeo e teatro social co obxectivo de desmontar prexuízos e estereotipos. Tamén existen proxectos máis específicos destinados a combater prexuízos concretos como Tomorrow Man que loita contra os estereotipos de xénero.

3. Favorece o pensamento crítico en Internet

En Internet existen noticias falsas, mentiras e informacións parciais ou erróneas que, de forma intencionada ou non, poden levar a desinformar, «malinformar» e aumentar prexuízos e odio cara a persoas ou grupos de persoas (Kumar et al., 2021). Por iso, é esencial fomentar no alumnado habilidades de lectura crítica dos contidos en liña, para xerarquizar a información e identificar contidos de odio e información errónea (Blaya, 2019). Isto permitirá non só que o alumnado avalíe o contido do discurso de odio, senón que evite compartir ou reforzar as accións dos agresores e que tome decisións que permitan abordar a situación coas mellores estratexias (Blaya, 2019).

Para iso, existen campañas como «#Thinkbeforesharing» (pensa antes de compartir) ou programas como STAND UP, SPEAK OUT, que fomentan o uso do pensamento crítico e a toma de decisións para actuar ante situacións de ciberodio.

4. Favorece o desenvolvemento de habilidades sociais e emocionais

Un enfoque educativo para contrarrestar o discurso de odio require fomentar a aprendizaxe de habilidades sociais e emocionais, xa que estas axudan a reducir as agresións de discurso de odio e favorecen unha mellor resposta por parte dos espectadores e vítimas en contextos presenciais (UNESCO, 2023). Con todo, estas habilidades parecen ser mesmo máis relevantes nas contornas en liña tendo en conta as vicisitudes destes contextos. A contorna en liña implica anonimato, invisibilidade, asincronía, textualidade e falta de contacto cara a cara, que adoita xerar unha sensación de «falsa» seguridade e impunidade que pode supoñer unha diminución da capacidade de empatía, autocontrol e de recoñecer sinais sociais (Suler, 2004; Voggeser et al., 2018). Esta desinhibición en liña mostrou estar positivamente asociada a ver e perpetrar ciberodio (Wachs e Wright, 2018).

Neste sentido, SELMA TOOLKIT é un banco de recursos financiado pola Comisión Europea moi interesante para o profesorado, xa que, ademais de ofrecer recursos para abordar o discurso de odio co alumnado, tamén dedica un apartado específico a desenvolver actividades que fomenten a aprendizaxe social e emocional.

5. Non todo vale por un like

É esencial concienciar o alumnado de que non todo é válido en redes sociais por conseguir ser «viral», obter likes ou ser popular en Internet. Esta necesidade de notoriedade en redes a miúdo promove mecanismos de desconexión moral e a realización de accións e toma de decisións que nos contextos presenciais non fariamos, levando en ocasións a entrar en polémicas, ser haters ou difundir contido de odio simplemente por considerarse «viral» e/ou conseguir esa notoriedade.

Algúns vídeos de sensibilización sobre estes conceptos poden ser: ¿Eres la misma persona en redes sociales? ou «Maria Pombo, Laura Escanes y Juan del Val se enfrentan a sus haters» - El Hormiguero.

Para concluír

O estudo do ciberodio está a atraer na actualidade non só unha grande atención e interese científicos, senón tamén unha grande expectación desde diferentes contextos sociais, políticos, científicos e educativos, debido ao seu alcance e repercusión.

Como se puido mostrar neste artigo, aínda queda un longo camiño para chegar a comprender o fenómeno de forma holística. Con todo, na actualidade, están a sentarse as bases necesarias para encarreirar esta liña de investigación tan necesaria nos tempos nos que nos atopamos. As primeiras investigacións sobre o tema están a arroxar luz sobre o fenómeno e permitíronnos ofrecer recomendacións que son unha posible base de actuación nas aulas. A pesar diso, requírese seguir investigando e estudando co fin de desenvolver programas psicoeducativos efectivos para combater esta nova forma de ciberviolencia entre mocidade e adolescentes.

(1) As autoras desexan agradecerlle ao Ministerio de Ciencias e Innovación o financiamento ao proxecto Respuestas de jóvenes y adolescentes ante la ciberviolencia: variables asociadas y modelos explicativos (PID2020-115913GB-I00) do que parte este traballo.