Mar Lorenzo Moledo
Cristina Varela Portela
Grupo de Investigación Esculca
Universidade de Santiago de Compostela

1. A modo de introdución: os antecedentes do programa ECO-FA-SE

Nos últimos tempos, ao abeiro de informes internacionais, como é o caso de PISA da OCDE, moito se fala e escribe sobre o rendemento educativo do noso alumnado comparándoo co doutro que estuda en sistemas educativos moi distintos, pero que sae mellor parado na comparativa. Un dato relevante do mencionado informe que escapa de boa parte das análises realizadas é que no caso español os resultados educativos dependen en maior medida das características e das circunstancias propias do estudante, como poden ser o grao de motivación ou o esforzo, ca das características dos centros educativos aos que acoden.
Pero máis aló do que reflicten estes informes, os datos oficiais do Instituto Nacional de Avaliación Educativa do Ministerio de Educación, Cultura e Deporte para o curso 2014/15 (INEE, 2017) non deixan moito lugar á dúbida. A taxa bruta de graduación na ESO alcanzaba o 77,6 %; o 4,5 % dos alumnos e alumnas de segundo curso de educación primaria estaba repetindo, porcentaxe similar á do último curso (4 %). En educación secundaria obrigatoria os números son notablemente máis elevados (12,3 % no primeiro curso; 10,7 % en segundo; 11 % en terceiro e 9,5 % en cuarto). Polo tanto, a maior porcentaxe de alumnado que repite dáse xusto no curso de comezo da educación secundaria obrigatoria.
E se nos detemos na taxa de idoneidade, o que atopamos é que nese mesmo ano académico, o 93,7 % do alumnado de 8 anos estaba matriculado no curso teórico que lle correspondía por idade (terceiro de primaria); e nos 10 anos, a taxa en quinto é máis baixa (89,5 %). En educación secundaria obrigatoria estas taxas van diminuíndo segundo aumenta a idade: o 85,3 % dos alumnos de 12 anos cursa primeiro; un 71,7 % de 14, terceiro; e o 63,9 % de 15 está matriculado en cuarto. Por último, tamén temos que advertir que a porcentaxe de poboación de 18 a 24 anos que non completou o nivel de educación secundaria na segunda etapa e non segue ningún tipo de educación ou formación alcanza no noso país un dos peores datos (19 %) da UE, aínda que cunha progresión positiva (por exemplo, no curso 2012/13, esta cifra ascendía ata o 24,9 %), que nos sitúa lonxe de acadar o valor medio europeo actual (10,7 %) e do obxectivo do 10 % fixado para 2020 (Comisión Europea, 2013), con todos os custos que isto supón para unha sociedade (véxase Brunello e De Paola, 2013).
Este non é un tema novo para os investigadores en ciencias sociais, e máis particularmente para os de ciencias da educación, que trataron de desentrañar os factores que inflúen no rendemento educativo do alumnado nos niveis obrigatorios de escolaridade cun obxectivo claro: contribuír á elaboración e/ou modificación das políticas e as prácticas que poden mellorar os logros académicos de todos os estudantes, independentemente de variables como xénero, clase social, procedencia étnico-cultural ou tipoloxía de centro educativo.
A liña argumental que seguimos neste traballo xa foi considerada previamente con outras poboacións e outras variables, tanto individuais coma contextuais (Creemers e Kyriakides, 2008; Dufur, Parcel, e Troutman, 2013; Núñez, Vallejo, Tuero, e Valle, 2014; Santos Rego, Godás, e Lorenzo, 2012). Nelas constátase que o rendemento académico (en termos de cualificacións concretas) con mellor media se sustenta en características persoais do estudante, en variables motivadoras, nos apoios e o control familiar e nas relacións de amizade. Todas elas, con desigual carga influente, determinan unha resposta satisfactoria ou insatisfactoria cara ao contexto escolar e ao conxunto de variables, é dicir, determinan o mellor ou peor rendemento académico.

2. As características do programa ECO-FA-SE

Con esta formulación e baseándonos en estudos previos (véxase Santos Rego, 2010), o Grupo de Investigación Esculca da USC, xunto con profesionais de centros educativos, deseñou, implantou e avaliou un programa socioeducativo, o programa ECO-FA-SE, (Santos Rego, 2014) para a mellora do rendemento educativo do alumnado da ESO, implicando alumnado de primeiro e segundo, profesorado, familias e comunidade.
Implantouse de forma experimental en sete centros de educación secundaria de Galicia caracterizados pola diversidade étnico-cultural, aínda que nos últimos anos a demanda desde outros centros foi intensa para traballar, sobre todo coas familias.
Concretamente, o que se pretende con este programa é:
1. Optimizar o proceso de inclusión dos nenos e das súas familias nos centros educativos.
2. Mellorar a implicación das familias na educación dos seus fillos e fillas.
3. Optimizar as condicións de aprendizaxe do alumnado da ESO para mellorar o rendemento educativo.
Deste xeito, o programa abarca tres elementos clave da intervención: centro-aula, centro-familia e centro-alumno que se traballan en tres partes que poden ser aplicadas como programas independentes.

Figura 1. Esquema do programa ECO-FA-SE

1. Programa de aprendizaxe cooperativa na ESO (AC): ten por obxectivo traballar de forma cooperativa no contexto da aula para favorecer distintas capacidades, destrezas e habilidades no alumnado.

A investigación realizada, sobre todo nun contexto internacional, permite afirmar que as estruturas de interacción cooperativa, con recompensas e reforzos continuados para o conxunto do grupo desde a achega de cada individuo, proporcionan maior rendibilidade cognitiva-afectiva ca as de tipo individualista e competitiva (véxase Johnson e Johnson, 2014). Así, os alumnos melloran o seu rendemento escolar ao desenvolver a súa autonomía e incrementar a súa motivación e persistencia na tarefa, do mesmo xeito ca os seus niveis de autoestima, autoeficacia e responsabilidade. En definitiva, o alumnado coopera para aprender máis e mellor, pois aquilo que se aprende supera claramente os contidos dunha materia determinada.
No noso caso, o seu desenvolvemento estivo a cargo de profesores e profesoras (8 en total con 146 alumnos) das materias de Matemáticas, Ciencias da Natureza, Lingua Galega e Literatura, e Lingua Castelá e Literatura, que previamente foron formados en tres técnicas de aprendizaxe cooperativa: o quebracabezas (Aronson, Stephan, Sikes, Blaney e Snapp, 1978), o xogo-concurso de DeVries (García, Traver e Candela, 2001) e a técnica grupos base e grupos de traballo (Gavilán e Alario, 2010).
Unha vez estudadas as técnicas, eran o docente e mais o coordinador do proxecto no centro os que elixían aquela que consideraban máis acorde co seu contexto (materia, alumnado,..). O profesorado debía traballar coa técnica elixida durante un mes e medio como mínimo.

 Cadro 1.Técnicas empregadas por materias

A avaliación do programa por parte do profesorado (non incluímos a visión do alumnado) reflicte as potencialidades de traballar deste xeito nas aulas dadas as melloras nunha serie de variables implicadas no rendemento, sobre todo, a motivación e a implicación na tarefa. Vexamos algúns exemplos do que din:
a) Motivación
“Alumnado moi interesado e moi motivado. Era unha novidade e estaban entusiasmados.” (Prof. Matemáticas)
“… Quedabamos nos recreos voluntariamente para traballar, e pedíano eles mesmos...” (Prof. Lingua Castelá e Literatura)
b) Implicación do alumnado
“Agradoume moito a implicación dos alumnos academicamente peores; eran moi responsables do grupo de traballo, de tal forma que nos exames que facían do seu nivel aprobábanos porque sabían que afectaban á nota final do grupo.” (Prof. Matemáticas)
“Fixeron todo, de verdade, estupendamente, e hai unha diferenza con respecto ao castelán. Os alumnos aproveitaron moitísimo e, sobre todo, desenvolveron a responsabilidade.” (Prof. Lingua Galega e Literatura).

2. Programa de educación familiar na ESO (EF): inclúe dous subprogramas, un para traballar coas familias dos adolescentes (parte I) e outro, centrado nos hábitos e técnicas de estudo, dirixido ao alumnado (parte II).
Sabemos, pola literatura científica, que a implicación familiar na educación mellora o rendemento dos nenos e nenas xa que, entre outras, os pais lles transmiten aos fillos a idea de que a escola é algo importante, que o seu traballo escolar merece a súa atención, crean neles actitudes máis favorables cara ao estudo e aumentan a autoestima e o sentimento de competencia.
Ambos os subprogramas constan de cinco sesións de dúas horas cada unha, a última das cales ten como obxectivo principal a valoración do programa por parte dos participantes. Desenvólvense os dous de forma paralela. Cómpre termos en conta que a investigación aconsella, cando se traballa con alumnado adolescente e pais, facelo de forma separada.
Coas familias o que pretendiamos era informar os pais sobre como prestarlles axuda e apoio aos seus fillos na súa traxectoria escolar, transmitíndolles a importancia de que lles comuniquen as súas expectativas e os plans de futuro. Pero tamén buscabamos que os proxenitores entendesen as claves da etapa evolutiva na que están os seus fillos e fillas, na que se demanda máis autonomía, co conseguinte aumento da conflitividade no ámbito familiar.

 Cadro 2. Contidos de traballo coas familias

Concretamente, traballamos con 86 pais, nais ou aboas, que participaron moi activamente nas sesións —máis da metade non faltaron a ningunha delas—.
Respecto do alumnado, o que pretendiamos era ensinarlle a rendibilizar o seu tempo de estudo. O grupo-clase que recibe este programa é o mesmo do Programa de AC. En todo caso, debemos considerar que o número de alumnos implicados aquí é menor nalgúns centros respecto do anterior xa que ao ser fóra do horario lectivo algúns non asisten ás sesións (90 alumnos en total).

Cadro 3. Contidos de traballo co alumnado

Xustamente, un dos principais problemas do traballo coas familias é conseguir implicalas en procesos deste tipo. Por esta razón, o equipo tivo que deseñar distintas estratexias dirixidas á acollida dos pais e nais no programa, así como enfocadas a manter os proxenitores nel.
Este programa foi asumido polo equipo de investigación coa colaboración dos profesionais do centro e incluso, nalgúns casos, do mesmo persoal do programa de educación familiar dos concellos.
Na avaliación que se realizou, as familias destacan como puntos fortes do programa o incremento da motivación dos fillos cara ao estudo, a dimensión lúdica das sesións desenvolvidas, os contidos sobre a adolescencia, a necesidade de traballar co centro educativo, o desenvolvemento das sesións de forma simultánea, a mellora das relacións paterno-filiais... Non obstante, os pais e nais reclaman que un programa deste tipo debería facerse xa na educación primaria.
3. Programa de aprendizaxe-servizo na ESO (ApS): o seu obxectivo é favorecer a aprendizaxe do alumnado á vez que este realiza un servizo á comunidade. Tal metodoloxía axuda a que os estudantes demostren máis interese polo estudo. Este programa, optativo para os centros (participaron só tres), implicou igualmente unha formación específica do profesorado nesta metodoloxía.

3. Para rematar

Por unha banda, partimos do suposto de que a xestión do cambio na educación debe ter o seu inicio no coñecemento e no compromiso dos axentes implicados. Por iso intentamos achegar a investigación á realidade das nosas aulas de secundaria propóndolles aos centros educativos traballar desde un esquema de investigación-acción.
Por outra, a colaboración e implicación da familia no proxecto educativo do neno ou nena é clave para a consecución do seu éxito escolar. Pero ás familias debemos ensinarlles como facelo, potenciando o seu papel educativo, e para iso é preciso partir da concepción do centro educativo como unha escola de cidadanía.
Finalmente, programas como o que aquí se propón poden ser un bo exemplo do necesario traballo colaborativo en dous niveis: nunha primeira instancia, entre un equipo de investigación e os equipos de centros escolares; e nunha segunda, entre centro, familia e comunidade (véxase Epstein, 2011). Uns e outros deben xuntar esforzos cara a un fin común, a mellora da calidade da educación.