O SÍMBOLO. O INEFABLE. O SILENCIO

O SÍMBOLO

            Se xulgásemos a obra dun gran poeta pola súa exactitude matemática correría a mesma sorte que se xulgásemos a obra dun gran matemático pola súa riqueza poética: tanto a unha coma a outra irían parar ao caldeiro do lixo e eso, obviamente, non porque ditas obras o merecesen senón porque non se merecían ser lidas dese modo. Non podemos encontrar o bo nun texto se o lemos mal.

            No caso específico dos textos relixiosos, convén estar en garda contra o erro de abordalos como se de textos científicos se tratase. Se cometemos ese erro resultará moi fácil ridiculizalos pero moi difícil comprendelos. Así, se collemos a Biblia, encontrámonos con que nada máis empezar, na Xénese, dísenos que o primeiro día Deus fixo a luz e o cuarto as estrela e luminarias (o que suxire o sen sentido de que primeiro foi a luz e despois a súa causa: os corpos que a emiten) e ofrécesenos unha teoría da orixe do home particularmente inverosímil desde o punto de vista científico. O que nos sucede nada máis abrir a Biblia sucédenos unha e outra vez se lemos libros relixiosos como se de libros de ciencia se tratase. Pero o feito é que non son libros de ciencia e que a súa linguaxe está atravesada de cabo á cima por metáforas e símbolos. Metáforas e símbolos cos que nos debemos familiarizar se queremos comprender.

            A ciencia fala de realidades naturais, isto é, daquilo que, desde un punto de vista relixioso, pertence ao ámbito do profano; a relixión fálanos, polo contrario, do espiritual, do que pertence ao sagrado. De aí que, mentres que a linguaxe da ciencia é unha linguaxe de signos cun significado que está perfectamente delimitado, a linguaxe da relixión é unha linguaxe de símbolos cun significado que permanece ambiguo e parcialmente escuro. Os signos usámolos para referirnos ao coñecido, os símbolos para orientarnos ante o descoñecido. Etimoloxicamente, simbolizar nomeaba a acción de xuntar as dúas partes duna moeda previamente separadas. A relixión sérvese do símbolo un intento de religar o home coa súa outra metade, coa dimensión espiritual e sacra da existencia humana.

            Mircea Eliade (1907-86), foi un dos máis importantes estudosos de historia las relixións que teña dado o século XX. El fálanos das diferenzas existentes entre o sagrado e o profano: " O home entra en coñecemento do sagrado porque se manifesta, porque se amosa como algo diferente por completo do profano. Para denominar o acto desa manifestación do sagrado propoñemos o termo de hierofanía, que é cómodo, posto que non implica ningunha precisión suplementaria: non expresa máis que o que está indicado no seu contido etimolóxico, é dicir, que algo sagrado se nos amosa. Podería dicirse que a historia das relixións, das máis primitivas ás máis elaboradas, está constituída por unha acumulación de hierofonías, polas manifestacións das realidades sacras. Da hierofanía máis elemental (por exemplo, a manifestación do sagrado nun obxecto calquera, unha pedra ou unha árbore) ata a hierofanía suprema, que é para un cristián, a encarnación de Deus en Xesús Cristo, non existe solución de continuidade. Trátase sempre do mesmo acto misterioso: a manifestación de algo ‘completamente diferente', duna realidade que non pertence ao noso mundo, en obxectos que forman parte integrante do noso mundo "natural", "profano".

           O occidental moderno experimenta certo malestar ante certas formas de manifestación do sagrado: cústalle traballo aceptar que, para determinados seres humanos, o sagrado poida manifestarse nas pedras ou nas árbore. Pois, como se verá en seguida, non se trata de veneración dunha pedra ou dunha árbore por si mesmos. A pedra sagrada, a árbore sagrada non son adorados en canto tales; sono precisamente polo feito de ser hierofanías, polo feito de "amosar" algo que xa non é nin pedra nin árbore, senón o sagrado.

            Nunca se insistirá o bastante sobre o paradoxo que constitúe toda hierofanía, incluso a máis elemental. Ao manifestar o sagrado, un obxecto calquera convértese noutra cousa sen deixar de ser el mesmo. Pois continúa participando do medio cósmico circundante. Unha pedra sagrada segue sendo unha pedra; aparentemente (con máis exactitude: desde un punto de vista profano) nada a distingue das demais pedra. Para quen aquela pedra se revela como sagrada, a súa realidade inmediata transmútase, polo contrario, en realidade sobrenatural. Noutros termos: para aqueles que teñen a experiencia relixiosa, a Natureza na súa totalidade é susceptible de revelarse como sacralidade cósmica. O Cosmos na súa totalidade pode converterse en hierofanía...

            Digamos de antemán que o mundo profano na súa totalidade, o Cosmos completamente desacralizado, é un descubrimento recente do espírito humano. Non é da nosa incumbencia o amosar por qué procesos históricos e a consecuencia de qué modificacións de comportamento espiritual desacralizou o home moderno o seu mundo e asumiu unha existencia profana. Baste unicamente con deixar constancia aquí do feito de que a desacralización caracteriza a experiencia total do home non relixioso das sociedades modernas; do feito de que, por consiguiente, este último reséntese dunha dificultade cada vez maior para reencontrar as dimensións existenciais do home relixioso das sociedades arcaicas." (Mircea Eliade, Lo sagrado y lo profano, Barcelona, Labor, 1985, pp. 18-21)

  O INEFABLE

             Do meso xeito que as redes dos pescadores poden atrapar peixes pero non a auga na que estes viven, as redes da nosa linguaxe conceptual non poden (segundo os fundadores das grandes relixións, así como os profetas e os santos) atrapar a Realidade Pura (aquel ámbito primordial e orixinario onde, como nos dí san Paulo, "vivimos, nos movemos e somos"). Esta remitencia ao inefable ou indicible sitúa o discurso relixiosos nunha posición claramente diferenciada con respecto ao discurso científico ou ao filosófico. A ciencia avala as súas teorías con experimentos comprobables por calquera que teña a formación científica necesaria; a filosofía avala o seu discurso coa coherencia interna do seu razoamento; o discurso que encontramos nos textos sagrados das relixións non se apoia, sen embargo, nin en experiencias publicamente comprobables, nin en razoamentos loxicamente concluíntes. É por iso que a fe é á relixión, o que a razón a filosofía ou a experimentación á ciencia: a súa condición necesaria e distintiva.

  O SILENCIO

             A ciencia, que foi amamantada no seo da filosofía, responde ao desexo de desvelar a forma e estrutura do mundo (o seu soño é o da fórmula máxica que nos permita deducilo todo). A arte responde a un impulso que crea constantemente formas novas; é así que algúns dos artistas máis creativos do século, como Picasso, estiveron permanentemente experimentado novas formas de facer arte. Mais a relixión remite a un Fondo que ultrapasa toda forma lingüística e que sería, polo tanto, esencialmente incomunicable. Velaí o carácter misterioso ou místico que a  miúdo envolve o discurso relixioso. Ningunha forma xeométrica pode conter a totalidade do espazo, ningunha forma lingüística pode conter a plenitude do divino.

             E por iso que máis que multiplicar as palabras o santo afóndase no silencio. Do mesmo modo que as augas dun estanque reflicten perfectamente a Lúa cando están calmas, a alma do home reflectiría a Deus tanto mellor canto máis en calma e en silencio esta se atopara.