Xulia Marqués Valea
xuliatrabada@gmail.com

Por segundo ano consecutivo púxose en marcha o Proxecto Dragal, que impulsa a Secretaría Xeral de Política Lingüística a través dos equipos de dinamización da lingua galega (en diante, EDLG)

Tras o éxito da 1.ª edición, celebrada o curso pasado, a iniciativa chegou este ano a oito centros educativos novos.

Os participantes no 2014-15 foron:

• IES Rafael Puga Ramón, A Coruña
• CPI Virxe da Cela, Monfero
• IES da Pobra do Caramiñal, A Pobra do Caramiñal
• CPI da Cañiza, A Cañiza
• IES Castro Alobre, Vilagarcía de Arousa
• IES de Valga, Valga
• IES Bouza Brey, Vilagarcía de Arousa
• IES Xesús Taboada Chivite, Verín
• IES Cidade de Antioquía, Xinzo de Limia
• IES Alfoz-Valadouro, Alfoz
• IES de Becerreá, Becerreá

O Proxecto Dragal é un proxecto de dinamización multimedia e multidisciplinar que anima o alumnado a ler, a crear e a investigar en galego e que ten a súa base na triloxía homónima da escritora Elena Gallego Abad.
Este curso, Dragal chegou a 659 alumnos e alumnas de 1.º e 2.º curso da ESO de once centros das catro provincias galegas. Nel estiveron directamente implicados máis de 55 docentes coordinados polos EDLG dos centros educativos e pola Secretaría Xeral de Política Lingüística da Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria a través da súa coordinación central técnica.
O Proxecto Dragal contou cun wiki de acceso restrinxido aos dragaliños, ou alumnos e alumnas participantes no proxecto, e mais aos seus profesores. Alí puideron atopar xogos en liña relacionados coa temática da triloxía, propostas de traballo e materiais para abordalas.
Ademais, o wiki do proxecto, onde os rapaces e rapazas realizaron e compartiron traballos, renovouse con novas funcionalidades.

O desenvolvemento do proxecto de dinamización lingüística Dragal no curso 2014-15

Tiveron lugar, ao longo dos 3 trimestres, as seguintes actuacións:

1.º trimestre:

• Lectura da novela Dragal I. A herdanza do dragón.
• Ambientación (dragalización) dos centros.

• Toma de contacto de todos os centros participantes.

2.º trimestre:

• Sesión de formación para os docentes

O 15 de xaneiro de 2015, 22 representantes dos 55 docentes que interveñen este curso no proxecto participaron no encontro organizado pola Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria no Centro Autonómico de Formación e Innovación (CAFI). A finalidade da sesión era facer unha xuntanza inicial, informalos sobre o funcionamento das ferramentas de traballo con que conta o proxecto, entregarlles material e coordinar as tarefas para os dous seguintes trimestres.

• Encontros da escritora cos rapaces e cos profesores nos centros

A escritora Elena Gallego, autora da triloxía Dragal na que se basea o proxecto do mesmo nome, visitou dende o luns 19 de xaneiro e ata o venres 29 todos os participantes.

Durante as visitas, a escritora foi presentada nos institutos polo coordinador ou coordinadora territorial dos EDLG e, a continuación, percorreu cada centro para coñecer o labor de ambientación ou dragalización realizado polo alumnado durante o 1.º trimestre, tras a lectura da primeira novela da triloxía. A continuación, mantivo encontros co alumnado nos que se referiu ao labor de investigación e de documentación previa que require a escrita dunha novela, ás razóns que a moveron a escoller a temática dos dragóns para a súa triloxía Dragal e á análise dos elementos da cultura galega nas que estes seres fantásticos están presentes.

Os encontros da escritora co alumnado constitúen unha das novidades desta 2.ª edición.

Presentación da escritora no CPI Virxe da Cela de Monfero:

• Actuación dun contacontos profesional en cada centro

Estas actuacións iniciáronse o 13 de marzo e desenvolvéronse ao longo dos meses de marzo e abril e finalizaron o 11 de maio.

Foron concibidas a xeito de peche da actividade “detective de lendas” coa que o alumnado se veu achegando á investigación da Galicia máxica.

• Traballo conxunto co wiki

Con esta ferramenta, actualizada, leváronse a cabo tarefas de análise da novela, de pescuda sobre onomástica persoal e de creación (elaboración de cómics, de caricaturas, de finais de narración alternativos...).

O resultado deste traballo arredor de Dragal compartiuse a través do wiki.

3.º trimestre:

• Traballo conxunto co wiki (continuación).

O proxecto continúa desta volta centrado no patrimonio material e inmaterial galego.

• Xogo de rol no Pico Sacro

Estaba previsto que rematase o proxecto cunha xuntanza dos participantes no Pico Sacro, lugar lendario cun importante papel na triloxía Dragal, e coa participación conxunta nun xogo de rol. Este encontro sufriu un adiamento con respecto á data marcada de primeiro na programación.

O patrimonio inmaterial na aula dragal. En que nos centramos e como o abordamos

Estamos diante dunha actuación especialmente deseñada e destinada para os mozos, co patrimonio como obxecto e cunha finalidade moi precisa: dinamizar o seu coñecemento de cara a estimular unha participación activa das xeracións máis novas e así incidir na súa conservación.

Fixemos noso o propósito expresado por Reigosa (2012: 192) cando indicaba:

“Poñer en valor este patrimonio, concienciar os máis novos para que o coñezan, para que tomen interese polo estudo, investigación e difusión, incentivar o coñecemento e o valor das tradicións, recoñecer o mérito das persoas que coñecen e transmiten este patrimonio, reparar na oralidade como soporte de comunicación e aproveitar as novas tecnoloxías da comunicación e da información para que estes dous mundos aparentemente incompatibles, o pasado e o futuro, a tradición e a modernidade, se enriquezan mutuamente”.

- Na nosa actuación contemplamos:

Primeiramente, o feito de posibilitar un achegamento do/a alumno/a á súa contorna (lugar de orixe ou en que habita) e facilitar a súa interacción con ela. É importante favorecer a vinculación emocional cos seus referentes, así como facilitarlle os mecanismos que propicien unha participación responsable na conservación do patrimonio (Fuentes, 3).

En segundo lugar, o feito de concibir o patrimonio non unicamente como sede da memoria da cultura de onte, senón tamén como o laboratorio onde se inventa o mañá (Koichiro Matsuura, ex-director xeral da UNESCO, recollido en Roque 2010: 178).

En terceiro termo, o feito de explicitarlles ás novas xeracións que sentido se lles outorga no presente aos elementos patrimoniais. E é que o patrimonio debe ser repensado por cada xeración (Mellina 2003: 57).

Comezamos esta epígrafe con verbas de Reigosa, tamén o finalizamos cunha frase da súa autoría. Como indica moi atinadamente (2012: 176), para protexer o patrimonio hai que coñecelo primeiro, e dálo a coñecer, despois.

- Na nosa actuación determinamos:

1. o obxecto de estudo: as lendas (o patrimonio lendario)

- Que é unha lenda?

Para X. M. González Reboredo (1995: 10) a lenda “sería un relato no que participan seres ou poderes sobrenaturais, pero que ten unha localización espacial e mesmo temporal, non requirindo o apoio dos rituais máis ou menos complexos que acompañan o mito”.

2. as fontes: as persoas maiores

- Os a priori:

a) “Cónstanos da diminución do número de falantes das comunidades de cultura de transmisión oral (...). Sen embargo, a práctica contemporánea da literatura oral das sociedades tradicionais segue dándose” (Fernández Ocampo 2000: 15).

b) No caso da literatura galega as fronteiras entre a oralidade e a escritura foron sempre difusas. As circunstancias histórico-políticas que impediron o desenvolvemento normal da expresión literaria explican tanto a importancia da transmisión oral como o valor identitario da tradición e o folclore. Na actualidade, as dúas expresións seguen convivindo, relacionándose e experimentando transformacións (versión do texto en cast. de Chouciño-Nogueira 2012: 13).

c) “Parece claro (...) que o campo da literatura oral debe ser investigado na súa realidade vivida e non só na súa realidade textual” (A. Acuña 2012: 76).

- Quen sostén a lenda?

Outórgaselles un lugar á xente de máis idade. A eses creadores e recreadores da nosa tradición e piares que manteñen viva a cadea de transmisión da cultura e da literatura por vía oral (Reigosa 2012: 177), aos axentes activos na conservación (Sánchez Ferri 2012: 521).

O patrimonio lendario na aula dragal:do libro de lectura á contorna do alumnado

Continuamos a vía de pescuda iniciada o curso pasado (daquela sobre onomástica xeográfica), pero centrámonos arestora na compilación e difusión de lendas locais.
Serán as circunscritas a lugares como castros ou outros monumentos asociados a eles na tradición popular (mámoas, rochas, fontes) e cos mouros (acompañados de animais: serpes, pitos, cabalos) como protagonistas.
A idea que vertebra, xa que logo, esta proposta é descubrir a inmaterialidade contida no noso imaxinario popular. A tradición oral asociada á cultura castrexa.

O obxectivo que guiou a intervención foi o de recuperar, poñer en valor e divulgar os elementos lendarios que forman parte da nosa cultura de tradición oral.

Os/as alumnos/as ficaron convertidos en detectives de lendas, en axentes que levan a cabo un proceso de busca con traballo de campo incluído.

Para desenvolver este traballo tiveron que:

1. Procurar informantes (persoas maiores, os seus avós, veciños) na zona que poidan contarlles historias de dragóns, serpes, mouros e mouras, covas ou pozas encantadas.

2. Gravar o que dicía o informante coa axuda dunha cámara ou dun móbil (son ou vídeo).

3. Subir o material ao wiki.

4. Participar no proceso de ‘visibilización’ do fondo lendario recollido.

- Esta actividade cos alumnos complementouse coa:

a) intervención dun contacontos profesional (César Cambeiro co seu espectáculo Tradición 2.0) que recreou lendas tradicionais baixo o parámetro e coordenadas do século XXI.

O espectáculo no CPI Virxe da Cela, Monfero:

b) recreación plástica por parte dos rapaces.

Aquel obxectivo inicial de rescatar o patrimonio oral e divulgalo vese favorecido polo uso do wiki como ferramenta de traballo colaborativo. Este revélase como repositorio ou recurso en rede onde se almacenan e manteñen os materiais recuperados. Tamén cumpre a función de punto de encontro para repoñedores e escaparate para visitantes.

A limitación para o rexistro e a comunicación dos resultados esvaécese agora porque o usuario que se achegue á literatura oral ten a posibilidade de facelo “imitando” o xeito no que o faría no mundo real, é dicir, participando nela.

Ao tratar de rexistrar unha tradición oral mediante a escritura convencional, ao producir libros con ela, obtemos un tipo de rexistro lineal, unidimensional e fixo, no que se perde a maior parte do que constitúe unha execución verbal e consérvase só un texto que equivale á “disección” da voz.

Os recursos de internet, en cambio, por constituír en si mesmos un sistema cun funcionamento similar ao da tradición oral, permítennos obter rexistros moito máis ricos das súas expresións literarias e, sobre todo, moito máis compatibles con elas (Cortés 2008: 69).

Xa salientara Reigosa (2012: 178-179) a oportunidade que representaba internet para a literatura oral. Internet convertérase, segundo o investigador e profundo coñecedor do ámbito, na táboa de salvación das culturas orais e das súas literaturas.

E concluímos cunha afirmación de Prats (2001: 169), coa que concordamos e á que nos sumamos: o patrimonio cultural debidamente comunicado deberá ser un elemento clave para a formación integral da persoa, para o seu desenvolvemento emocional e como elemento propiciador de interacción e cohesión social.