María Elena Gayo Álvarez
Paloma González Pin
Mestras de Audición e Linguaxe no CEIP A Ponte (Ourense)
gayo@edu.xunta.es
pombapin@edu.xunta.es

CONTEXTUALIZACIÓN

O Obradoiro do Conto e da Fala sitúase dentro dos Contratos Programa (Actuación 2: mellora da lectura, escritura e cálculo) ofrecidos pola Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria. Desenvolveuse no CEIP A Ponte, na cidade de Ourense, centro de estrato socioeconómico de nivel medio, que escolariza a 439 alumnas e alumnos. A experiencia tivo como participantes catorce estudantes do primeiro nivel do primeiro ciclo de educación primaria. A súa finalidade foi dar resposta ás necesidades detectadas na linguaxe oral e minimizar a transferencia á linguaxe escrita, aspectos que repercuten no correcto desenvolvemento das destrezas básicas e no rendemento académico do alumnado.

Os antecedentes teóricos desta experiencia educativa sitúanse nunha publicación portuguesa de 2013: Falar, ler e escrever (coordinada por Fernanda Leopoldina Viana e Iolanda Ribeiro), unha proposta integradora para xardín de infancia co fin de contribuír ao desenvolvemento da competencia lingüística nesta etapa educativa.

Non hai dúbida de que a finalidade de ler é comprender (Cain, 2010) e, ao tempo, diversos estudos amosan a relación entre linguaxe oral, literacidade e comprensión lectora (Catts e cols., 1999; Snow, 1991). Na actualidade, hai evidencias de que distintas habilidades da linguaxe oral se relacionan coa comprensión lectora en distintos niveis.

OBXECTIVOS

Partindo deste marco teórico sitúanse os seguintes obxectivos:

• Ampliar a conciencia fonolóxica e as habilidades lingüísticas..
• Mellorar os procesos cognitivos (percepción, atención e memoria).
• Enriquecer o léxico expresivo e comprensivo.
• Desenvolver a comprensión oral e lectora en distintos tipos de texto.

RECURSOS EMPREGADOS

No que se refire a recursos humanos participantes na experiencia, contouse cos seguintes:

• As mestras de Audición e Linguaxe. A coordinación da experiencia realizouse de forma cooperativa entre as dúas mestras de Audición e Linguaxe do centro, aínda que a representación do proxecto recaeu sobre unha delas.
• A responsable da biblioteca do centro.
• As titoras das aulas.
• A orientadora do centro.
• O equipo directivo.
• As familias.

En relación cos recursos materiais, destácanse os seguintes:

• Doce contos. Algúns deles adaptáronse do portugués ao galego ou castelán.

Táboa 1. Libros empregados para o desenvolvemento da experiencia

• Fichas de traballo en relación cos contos traballados.
• Banco de audicións axeitadas ao nivel.
• Material visual e manipulativo variado.
• Xogos didácticos e software específicos.
• Libro das rimas.
• Libro das adiviñas.

DESCRICIÓN DA ACTIVIDADE

As medidas levadas a cabo para a execución do obradoiro baseáronse na intervención de tres ámbitos: alumnado, profesorado e familias. En relación coas medidas relacionadas co alumnado, debemos destacar os procesos de avaliación e o desenvolvemento das actividades. As medidas centradas nas titoras pódense resumir na reunión inicial e final do obradoiro para a elaboración da programación e da memoria, así como na coordinación durante o proceso de desenvolvemento da experiencia para un axeitado seguimento do alumnado e tamén a elaboración de estratexias conxuntas de mellora. Finalmente, as medidas relacionadas coa familia tiveron como obxectivo a súa  implicación no obradoiro, por exemplo, a través da elaboración de materiais (tanto de personaxes coma de partes do escenario da representación final), da axuda na casa aos seus fillos en diferentes tarefas que lles propuñamos e que trataban aspectos relacionados coa comprensión de textos e vocabulario escrito, reflexión morfosintáctica, procura de información complementaria en internet e elaboración do resumo do conto traballado esa semana. Estas medidas desenvolvéronse grazas a un contacto fluído (a través do correo electrónico, teléfono ou persoalmente) xa desde o comezo do programa, no que foron convocadas a unha reunión informativa sobre a programación e obxectivos do obradoiro.

Materiais de elaboración propia

METODOLOXÍA E TEMPORIZACIÓN

O obradoiro levouse a cabo entre os meses de xaneiro e maio, en dúas sesións semanais, de hora e media cada unha.

O desenvolvemento das actividades do obradoiro fíxose a través de grupos de traballo, aplicando os principios da aprendizaxe cooperativa. Así, antes de constituír os grupos acordáronse unhas normas xerais referidas ás responsabilidades dentro de cada equipo; explicóuselles que cada alumno e alumna asumía un cargo con rotación mensual: organizador/a (axuda cando algún compañeiro manifesta dificultades, supervisa que se asuman as responsabilidades individuais e grupais), recolledor/a (asume a responsabilidade de que todo quede recollido e limpo ao cambiar de actividade), silenciador/a (control dos tempos de realización das actividades e mantemento dun ambiente silencioso favorecedor da atención e comunicación), secretario/a (distribución das tarefas no grupo, asegurarse de que se entendeu o que hai que facer, portavoz fronte á mestra e os outros grupos, achega melloras e correccións nas exposicións orais).

Todas as actividades, con independencia do seu soporte (papel, internet, audio), tipo (lectura, xincana) ou localización (biblioteca, aula), sempre foron realizadas mantendo  os grupos, que tiñan unha cor asignada. Esta estratexia facilitou a identificación de cada alumno co seu equipo e o sentimento de pertenza a el e, por conseguinte, a asunción de responsabilidades. É importante indicar que as estruturas colaborativas empregadas foron: o quebracabezas, torneos de xogos por equipos, lectura e escritura integrada cooperativa.

Ao final de cada sesión, cada alumno e grupo reflexionaba sobre a avaliación da xornada a través de puntuacións individuais e colectivas e situaban un cuño verde ou vermello non seu cornete correspondente. O verde simbolizaba que se acadaran os obxectivos das actividades da aula (cumprimento de responsabilidades e normas, participación, resultado da tarefa en si) e da casa (lecturas e resumos); se non era así, acadaban un cuño vermello. Como foi dito, a avaliación tiña un carácter individual e grupal, polo que o sistema de cuños de cores se refería ás accións tanto de cada alumno coma de cada grupo. Cada mes, contaban os puntos acumulados no seu cornete e facían avanzar un “bonequiño” (autorretrato feito ao comezo do obradoiro) na fita métrica pegada á parede da aula, o que finalmente se traducía en premios.

Gravación dun audioconto

A organización das actividades respondía a unha estrutura en función de cinco dimensións: lectura, exploración do texto, escritura, reflexión morfosintáctica e conciencia fonolóxica. Todas elas requiriron inevitablemente unha abordaxe transversal: unha mesma actividade tratou de promover o desenvolvemento de varias dimensións. Con todo, descríbense a continuación por separado:

1. Lectura: partindo da asunción de que as actividades de lectura empezan moito antes da lectura en si mesma, considerouse necesario darlle protagonismo a unha fase preparatoria na cal se motiva o estudantado, se estimula a súa curiosidade, se vai focalizando a atención cara ao libro e se activan os coñecementos previos, tal e como se fai nas lecturas activas. Así, cando acometemos a lectura en voz alta do conto xa lles resulta doado ter unha comprensión global bastante boa desta. Esta primeira lectura, por parte da mestra (ou convidados, como unha mestra de primaria do colexio), faise en voz alta integralmente (de novo como estratexia para  favorecer a comprensión) aínda que logo se volvía a partes desta con fins específicos, como aprender vocabulario ou incidir en aspectos con moita carga semántica. Outra actividade, relacionada coa lectura e co obxectivo de afondar na comprensión, foi a dramatización sen saír do lugar, na que o alumno mima as accións dos personaxes da historia, pero sen saír do lugar que ocupan.

2. Exploración do texto: as actividades anteriormente descritas que abordan un primeiro contacto co libro requiren complementarse coa análise e exploración da lectura, para afondar na súa comprensión. Así, vanse lanzando preguntas sobre aspectos non literais para relacionar con coñecementos previos, coas ilustracións e coa portada. Neste momento tamén se pretende promover a expansión do léxico, cuxa aprendizaxe é máis significativa agora, reforzándoo coa súa representación escrita e situándoo nun contexto (o conto). Xa se aludiu aos recontos orais, outra actividade que se levou a cabo en cada sesión. Neste caso, en realidade, non só se abordaron os recontos orais (volverlles narrar o conto verbalmente aos compañeiros incidindo nos aspectos máis importantes) senón tamén escritos, posto que o alumnado preparaba na casa (con axuda familiar) resumos de lecturas que logo compartía nas sesións do colexio. Por último, outro exemplo de actividade exploratoria foi o xogo dos significados, que emprega como recurso o baúl do tesouro, do que un grupo pequeno extrae unha tarxeta cunha palabra significativa nas lecturas traballadas e, a través de pistas orais, o resto do grupo debe adiviñar de que se trata.

3. Escrita: a abordaxe transversal das dimensións evidénciase neste caso, xa que a linguaxe escrita foi traballada a través do mencionado baúl do tesouro ou reconto escrito, pois permite traballar os diferentes procesos da escritura: planificación (a mestra axuda a lembrar e verbalizar o conto, respectando a secuencia cronolóxica); textualización (a mestra vai editando o discurso, mentres se produce  unha reflexión conxunta sobre incongruencias, falta de concordancia); e revisión (aspecto moi valorado pois considerouse que se traballa pouco na escola). Outra actividade acometida foi a escrita de textos para a dramatización, cuxa importancia reside en que a secuencia de traballo é á inversa do tratado anteriormente desde o punto de vista da lectura: pasamos dun rexistro escrito-formal a outro oral.

4. Reflexión morfosintáctica: hoxe existen claras evidencias de que a capacidade de organizar en secuencias coherentes as palabras, frases e oracións coas regras establecidas inflúe na adquisición e desenvolvemento da linguaxe escrita. Algúns exemplos de actividades relacionadas con este compoñente son: xogos cos animais dos contos (clasificámolos por tamaño, ordenámolos pola orde de chegada ao conto, atopámoslles o seu par de xénero ou a súa cría...) e recontos orais modificando o tempo (presente-pasado-futuro) da lectura.

5. Conciencia fonolóxica: a Árbore das palabras foi un recurso didáctico para facilitar o descubrimento das relacións entre os sons que constitúen as palabras e a súa representación gráfica: en cada rama da árbore colócanse palabras que conteñen un determinado fonema. Dentro desta dimensión, pódese destacar a elaboración do Libro das rimas.

Díxose que todas estas dimensións foron traballadas de forma transversal sempre, elixindo actividades que esixían pór en marcha obxectivos de diferentes compoñentes da linguaxe. Unha actividade levada a cabo no obradoiro que ilustra ben este principio foi a representación final.

A representación ante as familias e compañeiros do colexio implicou o traballo diario das dimensións descritas. Entre moitos contos houbo que elixir un tendo en conta que iamos ter que adaptalo para unha posterior representación teatral, o alumnado reflexionou e argumentou sobre cal de todos era o máis adecuado; este proceso repetiuse para a elección de personaxes e parte do escenario do que se responsabilizou cada un. Na adaptación do texto aos recursos, gustos e características dos personaxes traballáronse en profundidade e con grande esforzo as cinco dimensións, pero tamén valores, normas, capacidade de resolución de problemas e habilidades sociais.

Esta actividade en concreto beneficiou moito as comunicacións coas familias, que neste punto se converteron en diarias e o seu papel adquiriu un protagonismo fundamental: con elas os nenos ensaiaron e memorizaron os respectivos papeis da representación, implicáronse na elaboración do decorado –do edredón, xa que o escenario fundamental estaba nunha manta no chan–, dos personaxes (animados e inanimados: igrexa, casa, árbores, flores, pedras, rato, xoaniña...) e apoiaron todas e cada unhas das peticións de axuda que se lles fixeron desde o colexio.

AVALIACIÓN

Por cuestións organizativas e debido á relevancia e magnitude que se lle deu á avaliación neste programa, foi a mestra coordinadora do proxecto a que executou as actividades, mentres a outra mestra avaliaba o alumnado participante.

Fase de planificación:

Levouse a cabo unha reunión xeral inicial de coordinación coas titoras, co fin de entrar en contacto cos informes previos de cada alumno participante e coa situación académica con respecto ás áreas instrumentais e ao grao de adquisición das competencias básicas. Nesta reunión tamén se elaboraron os indicadores para a realización da avaliación tanto continua coma final e os instrumentos para esta.

Avaliación inicial:

Aplicáronse os seguintes instrumentos:

- Evaluación de la comprensión lectora (ACL; Catalá et al., 2010), que avalía a comprensión lectora e contén textos de diferentes tipoloxías: narrativos, expositivos e retóricos que afectan a diferentes áreas curriculares: lingua e literatura, matemáticas, medios social e natural. Están agrupados por niveis de primeiro a sexto curso de educación primaria. Cada nivel ten varios textos que inclúen entre 3 e 4 ítems que representan catro niveis de comprensión: literal, inferencial, crítica e reorganización.

- Batería de inicio a la lectura (BIL 3-6) (Sellés et al., 2008). Estuda o coñecemento fonolóxico, alfabético, metalingüístico, habilidades lingüísticas e procesos cognitivos básicos implicados na lectura.

- Enquisa ás familias. De elaboración propia e medida con escala tipo Likert (candidatos para o programa, necesidades que presentan os seus fillos, horarios e dispoñibilidade de colaboración...).

Avaliación de seguimento:

Mediante correo electrónico (grupo “Obradoiro” coas familias) mantívose un contacto continuado sobre as tarefas levadas a cabo e, de xeito persoal, ao remate de cada sesión.
Por outro lado, nas titorías e coordinacións cos titores implicados realizabamos mensualmente unha posta en común sobre as melloras e dificultades atopadas na execución das sesións do obradoiro.
Finalmente, en relación co alumnado hai que mencionar que se levaba a cabo mediante unha folla de rexistro das tarefas, da conduta e da observación directa e sistemática.

Avaliación final:

Ao finalizar o curso fíxose unha valoración sobre os resultados da intervención por parte de todos os participantes e elaborouse unha memoria anual na que se expoñen as conclusións sobre o grao de consecución dos obxectivos, a organización e o proceso de desenvolvemento, así como as propostas de mellora. Aplicáronse novamente os test e unha enquisa ás familias tipo Likert (coa que se pretendía coñecer o nivel de competencia lingüística dos nenos e nenas, os distintos elementos do programa como a metodoloxía, os contidos traballados, os recursos empregados e das mestras que o executaron) e unha pregunta aberta de propostas de mellora; cuxa finalidade era coñecer as fortalezas e debilidades co fin de mellorar o programa para futuras experiencias.

RESULTADOS

Destacamos os resultados obtidos na batería inicial de lectura (BIL) e no test de comprensión lectora (ACL).

Figura 1. Diferenzas nas medidas de lectura antes e despois da intervención coa batería BIL

A figura 1 amosa os resultados obtidos na batería BIL. É de destacar que todos os alumnos e alumnas melloraron, agás tres, que obtiveron as mesmas puntuacións totais. Nas subprobas de coñecemento fonolóxico, coñecemento metalingüístico e habilidades lingüísticas houbo lixeiros cambios, o que incidiu negativamente nos resultados globais da proba.

Figura 2. Diferenzas nas medidas de comprensión lectora antes e despois da intervención no ACL

Na figura 2 detállanse os resultados obtidos tras a aplicación do ACL. As puntuacións medias variaron positivamente se se compara a avaliación inicial e final, agás nun caso, no que se obtivo unha puntuación inferior tras a intervención.

Pódese concluír dicindo que a melloría de resultados nos test manifesta adquisición de novos coñecementos e desenvolvemento de competencias lingüísticas. Houbo melloras sobre a competencia escrita: familiaridade con diferentes textos e comprensión das normas do código escrito.

VALORACIÓN DO PROXECTO E CONCLUSIÓNS

O principal obxectivo desta experiencia consistía en mellorar a competencia comunicativo-lingüística do alumnado participante, en concreto: comprensión lectora e expresión oral.

Cómpre destacar tamén o empeño e a motivación na realización das actividades propostas, tal e como se recolle da enquisa ás familias, que manifestaron que os nenos o pasaron moi ben, chegando a modificar as rutinas das tardes para poder acudir ao obradoiro.  Así mesmo, expresan que as actividades favoritas realizadas polo alumnado foron levar os libros de contos á casa e facer o resumo co fin de lerllo ao grupo ao día seguinte, a gravación dun audioconto, o traballo grupal no que intercalaban os roles e se repartían responsabilidades, os reforzos e premios, o deseño e a elaboración do attrezzo para a representación teatral e, sobre todo, a escenificación do conto-manta ante as familias  e compañeiros do colexio como peche final do obradoiro.

Ensaio da representación teatral

Con esta experiencia intentamos amosar unha serie de habilidades da linguaxe oral que se vinculan coa comprensión lectora mediante o uso dos contos. Podemos concluír afirmando que coa nosa proposta contribuímos á mellora da comprensión oral e lectora, tratando de responder á necesidade de mellorar a competencia comunicativo-lingüística fundamentalmente, pero tamén á competencia dixital e competencia de aprender a aprender.

Con todo, e malia a relevancia da comprensión lectora como unha habilidade para desenvolverse no ámbito educativo e social con éxito, existen poucas investigacións destinadas a estudar a adquisición e o desenvolvemento das habilidades de comprender a linguaxe oral e escrita (Paris e Paris, 2003).

Se integramos nun todo a fala, escritura e lectura fomentaremos o desenvolvemento da competencia comunicativo-lingüística.