Dra. Cristina de la Peña Álvarez
Profesora Formación Profesional
cristinapalv@yahoo.es

1. Introdución

A propia natureza da dislexia, así como a diversidade de ámbitos cognitivos e de comportamento que afecta, require formulacións interdisciplinares. Neste sentido, docentes, especialistas e orientadores interróganse sobre os factores que poden paliar esta dificultade de aprendizaxe ou desenvolver estratexias facilitadoras. De toda a diversidade de factores, a experiencia profesional no campo da orientación educativa en educación infantil e primaria lévanos a preguntarnos sobre os beneficios que a psicomotricidade ten para a prevención e intervención da dislexia, mellorando o rendemento xeral dos escolares e influíndo na solución do problema.

Neste artigo pretendemos revisar a participación da psicomotricidade na dislexia, partindo da idea de que a intervención psicomotriz durante a educación infantil e a educación primaria pode atenuar os efectos da dislexia sobre os escolares, mellorando a súa execución no proceso lector e o seu rendemento académico.

2. Contextualización

O estudo da dislexia viuse enriquecido polas achegas de diferentes formulacións teóricas de diverso valor científico que intentaron dar conta dos procesos alterados na lectura. A investigación actual revela que a dislexia ten unha orixe neurobiolóxica e para Peña (2012) é unha síndrome neuropsicolóxica produto de complexas interaccións xenética-ambiente, que pode provocar dificultades no proceso lector e se manifesta de forma variable nas persoas. Nos últimos anos, a incorporación das técnicas de neuroimaxe ao estudo das dificultades de aprendizaxe e especificamente da dislexia permite coñecer os mecanismos cerebrais implicados e a orixe dos síntomas disléxicos. Concretamente, advertimos a existencia de estruturas cerebrais implicadas na dislexia que son tamén a base neuroanatómica da psicomotricidade, como os ganglios basais, o cerebelo e o córtex cerebral (áreas somatosensoriais e áreas motoras e promotoras). Isto explicaría a aparición en escolares disléxicos dos síntomas psicomotores mesmo antes do diagnóstico desta dificultade de aprendizaxe.

Na revisión da investigación científica, a teoría actual que dá conta dos síntomas psicomotores da dislexia é a teoría cerebelar que explica a baixa capacidade de disléxicos en tarefas de coordinación motora e secuenciación motora; Fawcett e Nicolson (2011) establecen que o córtex motor, o cerebelo e os ganglios basais están presentes na aprendizaxe inicial da adquisición da habilidade motora e propoñen unha explicación causal ontoxenética da dislexia na que os problemas cerebelares, presentes xa dende o nacemento, xeran dificultades nas habilidades motoras, na articulación e automatización arredor dos cinco anos e provocan, pola súa vez, dificultades en soletreo, lectura e escritura.

Os síntomas e/ou manifestacións que presentan os escolares disléxicos relacionados co ámbito psicomotor son os seguintes:

• Dificultades na elaboración do esquema corporal: recoñecemento das partes do corpo.
• Dificultade coa definición e afianzamento da lateralidade: recoñecemento dereita-esquerda.
• Dificultade coa coordinación dinámica e estática.
• Dificultade coas habilidades motoras finas.
• Dificultade coa organización temporal: secuenciación, ritmo.
• Dificultade co equilibrio.
• Dificultade coas relacións espaciais: orientación espacial.

Estas necesidades que teñen os escolares disléxicos no ámbito psicomotriz levan a formularnos como mestres e orientadores que os contidos de psicomotricidade relevantes na dislexia son: control postural, esquema corporal, lateralidade, control práxico, control tónico, estruturación temporal e estruturación espacial. O traballo con estes contidos permítenos chegar á consecución dos seguintes obxectivos:

- Facilitar a detección temperá da dislexia en educación infantil.

- Facilitar o diagnóstico da dislexia en educación primaria.

- Mellorar a intervención psicopedagóxica en educación primaria.

- Proporcionar ferramentas, en forma de actividades, para orientadores, mestres e pais.

- Mellorar a intelixencia intrapersoal do alumnado disléxico.

- Desenvolver a autoestima e o autoconcepto.

3. Avaliación psicopedagóxica dos contidos psicomotrices

Os mestres e orientadores de educación infantil e primeiro ciclo de educación primaria podemos obter información dos síntomas psicomotores da dislexia mediante:

• a. Probas estandarizadas que valoran o dominio psicomotor:

- Cumanin (Portellano, Mateos, Martínez, Granados e Tapia, 2000): contén subprobas que avalían a psicomotricidade, a visopercepción,  a estruturación espacial e a estruturación rítmico-temporal.

- Escalas McCarthy de aptitudes e psicomotricidade para nenos (McCarthy, 1996): ten unha escala perceptivo-manipulativa formada polas seguintes probas: orientación dereita-esquerda, construción de cubos, secuencia de golpeo, crebacabezas, copia de debuxos e dun neno; a escala de motricidade contén coordinación de pernas, coordinación de brazos e acción imitativa, copia de debuxos e dun neno.

- Aptitudes en educación infantil (Cruz, 1999): ten tarefas de visomotricidade e orientación espacial.

- BADIMALE (Molina, 1984): formado por tarefas de orientación dereita-esquerda, estruturación rítmico-temporal e organización espacial.

- Brunet-Lézine revisado (Brunet e Lézine, 1998): escala de desenvolvemento psicomotor da primeira infancia.

- Currículo Carolina (Jhonson, Jens, Attermeier e Hacker, 1994): entre as probas valora motricidade grosa e fina.

- Inventario de desenvolvemento Battelle (Newborg, Stock e Wnek, 1996): contén unha área motora.

- Avaliación da psicomotricidade en preescolar (Cruz e Mazaira, 1998): contén as probas de locomoción, equilibrio, coordinación de pernas, brazos e mans e esquema corporal.

- Figura complexa de Rey (Rey, 1997): valora visopercepción.

- Cuestionario de Humphrey (en Peña, 2012): avalía lateralidade.

• b. Observación materializada en rexistros de observación, nos cales recollemos información dos distintos contidos de psicomotricidade relevantes na síndrome disléxica:

- Esquema corporal: coñecer as partes do corpo, denominación das partes do corpo, localización no seu corpo, no avaliador e no papel.

- Lateralidade: coñecer dereita e esquerda en si mesmo e no outro.

- Control tónico: correr, marchar, xirar, saltar, subir, baixar etc.

- Control postural: equilibrio e posturas

- Estruturación do espazo: coñecer conceptos espaciais, debuxos, construcións etc.

- Estruturación do tempo: coñecer conceptos temporais, secuenciar ritmos etc.

- Praxias: coordinación visomanual (lanzamentos, abrochar un botón, manipular obxectos etc.).

Deste xeito, unha vez detectada a necesidade de traballar o ámbito psicomotor, como prevención ou como intervención, procedemos a adestrar os síntomas psicomotores da dislexia, co fin de proporcionar unha experiencia rica, educativa e axustada ás necesidades de cada alumno.

4. Intervención psicomotriz na dislexia

Na actuación dos síntomas psicomotores, somos conscientes das demandas do propio profesorado e das familias, que requiren estratexias para desenvolver o traballo na aula e na casa; por iso propoñemos, de forma práctica, como realizar unha sesión psicomotriz e exemplos de exercicios para o seu desenvolvemento. A intervención psicomotriz pódese realizar mediante dous enfoques, un máis directivo por parte do adulto que potencia as aprendizaxes mediante a normalización da conduta a través da actividade corporal e outro menos directivo e máis vivenciado en que o adulto observa e atende as demandas do escolar, pero non dirixe a sesión. De forma concreta, na aula de psicomotricidade en educación infantil ou na clase de educación física en educación primaria, estruturamos as sesións de psicomotricidade en tres partes: unha primeira parte de introdución, cunha duración aproximada de dez/quince minutos que consisten na posta en marcha –explicación do que se fará, realización dos saúdos, establecemento das normas de clase etc.–; unha segunda parte constituída polo desenvolvemento, que consiste en traballar os contidos psicomotores mediante circuítos, danzas, dramatizacións e xogos, cunha duración aproximada de vinte e cinco/trinta e cinco minutos; e unha terceira parte que consiste en volver á calma durante dez ou quince minutos, na cal podemos facer unha relaxación, canción ou reflexión final. A continuación, propoñemos exercicios para traballar os síntomas psicomotores da dislexia na aula ou na casa:

• Identificar debuxos na mesma ou distinta posición.
• Percibir figuras incompletas.
• Facer crebacabezas.
• Recortables.
• Xogos do enredo.
• Peletre.
• Ditar direccións.
• Palabras desordenadas.
• Colorear e recortar partes do corpo.
• Indicar partes do corpo segundo dereita e esquerda.
• Recortar.
• Facer bucles e grecas.
• Diferenciar dereita e esquerda no plano.
• Atar os cordóns dos zapatos.
• Abrochar e desabrochar os botóns.
• O mundo ao revés.
• Xogar con plastilina.
• Danzas e secuencias rítmicas.
• Dramatización de contos.
• Conto motor.
• Circuítos (bancos, cadeiras, aros etc.).
• Xogo do espello.
• Construcións.
• Facer colares.
• Presentación por xestos.

Este tipo de exercicios propostos está dirixido a escolares cun diagnóstico de dislexia ou para probables e futuros disléxicos co fin de abordar, solucionar e superar con éxito as súas dificultades, proporcionando unha intervención específica axeitada ao seu problema e situación que mellore o proceso lector, o rendemento académico e o seu benestar persoal, escolar e social.

5. Reflexións finais

En síntese, a psicomotricidade trata de relacionar dúas áreas, por un lado, o desenvolvemento psíquico na súa vertente afectiva e cognitiva e, por outro, o desenvolvemento motor co fin de normalizar ou mellorar o comportamento do alumnado disléxico. A estimulación do desenvolvemento psicomotor e a adquisición de habilidades motoras básicas son fundamentais durante os primeiros anos de vida porque melloran as capacidades cognitivas como a linguaxe e a aprendizaxe da lectura.

A relación entre psicomotricidade e dislexia pode redundar en beneficio da comunidade educativa, facilitando o desenvolvemento de plans, estratexias, protocolos de actuación e demais ferramentas para a prevención, diagnóstico e intervención en contextos diversos, para situacións variadas e dende enfoques distintos, atendendo ás características e singularidade de cada escolar