Silvia Andión García e Alicia Queiro Pereira
Mestras especialistas en Audición e Linguaxe
Centro de Educación Especial Nosa Señora do Rosario (A Coruña)
silviaandion@edu.xunta.gal
aliciaqp@edu.xunta.gal

Introdución e contextualización

A comunicación é un dereito fundamental de todas as persoas incluído na Declaración dos Dereitos Humanos da ONU. A maioría das persoas desenvolven habilidades comunicativas e lingüísticas seguindo padróns de desenvolvemento máis ou menos estables, porén, a comunicación sen esforzo non é unha opción para todas as persoas (Beukelman & Ray, 2010) e moitas non poden usar a fala como ferramenta para unha comunicación eficaz e funcional, estariamos ante persoas con necesidades complexas de comunicación (NCC). A comunicación eficaz é esencial para a autodeterminación, a aprendizaxe e o desenvolvemento, a educación, o coidado persoal, o compromiso social e o emprego (Light & Beukelman, 2020). Actualmente, os sistemas baseados en comunicadores robustos e o paradigma da linguaxe natural asistida (LNA) están gañando terreo e están sendo apoiados por un número crecente de evidencias científicas que dan conta dos seus beneficios para lles ofrecer aos seus usuarios a posibilidade de satisfacer as súas necesidades comunicativas e desenvolver competencia tanto comunicativa como lingüística. A LNA defínese como «unha combinación de estimulación da linguaxe asistida e estratexias naturalistas de intervención en linguaxe» (Cafiero, 2001). Esta definición inclúe dous dos principios fundamentais deste paradigma: por unha banda, é fundamental proporcionarlles aos usuarios da CAA modelos lingüísticos no seu propio sistema para tratar de reducir a asimetría entre o input que reciben e o output que se espera deles, tendo en conta que calquera forma comunicativa será válida: o sistema non é un obxectivo en si mesmo pero si a comunicación en calquera modalidade.

Por outra banda, o uso de técnicas naturalistas de intervención lingüística favorecerá que o usuario estea inmerso en experiencias comunicativas relevantes e significativas. A LNA implica un cambio de mirada desde a perspectiva do modelo de participación das persoas con diversidade funcional. Outro dos piares nos que se sustenta é a asunción da competencia nas persoas, sen que existan requisitos previos para a implantación dun sistema de comunicación: o alumnado con necesidades non ten que demostrar que é capaz de aprender. Seguindo nesta liña, o foco de atención sitúase nos interlocutores, pasamos dun modelo de «o neno non pode», «non é capaz» a «que cambios teño que facer para eliminar barreiras e favorecer a súa aprendizaxe e desenvolvemento?».

O uso de comunicadores dinámicos robustos ofrece unha serie de características que facilitan a consecución dos obxectivos propostos e nos axudan a ser coherentes coa filosofía do modelo. Porén, é importante destacar que por si só un comunicador dinámico, sen un programa de intervención no que se recolla explicitamente o proceso de implementación, non garante o uso do sistema. Estas características definitorias son as seguintes: baséanse nun vocabulario equilibrado entre núcleo e periférico, teñen saída de voz, permiten a gramaticalización, teñen acceso ao teclado e respectan a planificación motora. Ademais, o desenvolvemento tecnolóxico posto ao servizo destes sistemas proporcionaralles aos usuarios maiores facilidades e vantaxes como diferentes alternativas para acceder ao sistema, maior vocabulario, permanencia da mensaxe e retroalimentación auditiva. Estes dispositivos pasan de ser unha ferramenta a converterse na súa voz.

Comunicador corredor

O noso centro educativo

O Centro de Educación Especial Nosa Señora do Rosario está situado na cidade da Coruña. Unha das súas características é que todo o profesorado é especialista en Audición e Linguaxe. Na actualidade, a diversidade do alumnado aumentou considerablemente, tendo sempre unha característica común: as dificultades no desenvolvemento da comunicación lingüística, atopándonos en moitos casos con alumnos que presentan necesidades complexas de comunicación (NCC). Ante esta circunstancia, en múltiples ocasións, atopámonos con barreiras para a implantación da CAA, condicionadas por certas crenzas como a necesidade de que o alumnado demostre determinados requisitos previos ou que o uso do sistema interferiría no desenvolvemento da fala.

Ademais, aínda cando se realizaron accións individuais e de aula para dotar estes alumnos de SAAC, estes sistemas, por norma xeral e a pesar do esforzo das partes implicadas, presentaban graves deficiencias. En primeiro lugar, tratábanse de sistemas que non cubrían as necesidades comunicativas reais do alumnado, posto que se centraban na función comunicativa de petición, pero non atendían a outras funcións (informativas, sociais...) ou polo menos non de xeito equilibrado. En segundo lugar, eran sistemas moi limitados para poder axudar ao desenvolvemento lingüístico do alumnado, clave para o seu desenvolvemento cognitivo. A selección do vocabulario estaba condicionada polo criterio do profesional e non por unha valoración específica das súas necesidades comunicativas e un equilibrio entre o vocabulario nuclear e o periférico.

Ademais, a coordinación coas familias e demais axentes implicados non foi, en moitas ocasións, tan fluída como se pretendía, entendendo a implantación dun sistema como algo para «traballar» especificamente, ben na escola, ben en terapias externas, pero nunca desde o punto de vista do desenvolvemento da linguaxe e dunha ferramenta de comunicación eficaz en todos os contextos.

Estes feitos provocaron frecuentemente que non existise continuidade e que nin o alumnado nin as súas familias puidesen realmente beneficiarse destes sistemas.

Esta realidade, detectada polo equipo docente, xunto coa evidencia científica que corrobora que o uso da CAA non debe esperar ao fracaso do desenvolvemento da fala porque o seu uso desde idades temperás pode previr fallos e reforzar o desenvolvemento das habilidades lingüísticas e comunicativas (Romski e Sevcik, 2005) levounos a buscar a coherencia e a coordinación no centro mediante a creación do equipo de comunicación aumentativa e alternativa.

Desenvolvemento da experiencia

O punto de partida desta experiencia foi a detección e análise de necesidades. Neste sentido, tivéronse en conta tanto as necesidades no ámbito do alumnado, como no do profesorado e das familias. Partindo destas necesidades, creamos un protocolo de centro co obxectivo de servir de guía, facilitar o proceso e crear pautas comúns consensuadas en función da súa eficacia cientificamente probada.

Detección de alumnos con NCC

Despois da valoración de cada unha das mestras de Audición e Linguaxe responsables da aula, atopamos doce aprendices con NCC sen SAAC robusto.

Formación do profesorado e persoal non docente

A primeira acción desenvolvida foi a formación do profesorado. No curso 2021/22 iniciouse a formación específica en CAA asistida con tecnoloxía a través do Programa de formación en centros. No presente curso seguimos coa formación dun xeito máis práctico, presentando as liñas xerais do protocolo de centro para a súa implantación. Ademais, creamos diferentes sesións formativas de traballo intracentro e en grupo co obxectivo de converter o centro nun ambiente favorable á CAA en todos os seus espazos e tempos.

Formación profesorado

Comunicación coa familia. Escola de nais e pais

A inclusión da familia no proceso colaborativo de traballo en equipo é quizais o elemento máis crucial para o uso con éxito da CAA por parte dos estudantes ao longo do tempo (Soto et al., 2009). A familia será a que tome todas as decisións e debe ser o axente fundamental de todo o proceso. O noso papel é informalas, orientalas e apoialas. Neste sentido, serán fundamentais todas as reunións individuais nas que se fomentará a escoita activa e nas que recolleremos as súas necesidades, as súas dúbidas e as súas peticións para tratar de darlles resposta. Nestas reunións hai que manter unha actitude non directiva, para que a familia se sinta comprendida e non xulgada, libre de comunicar o que necesite. Só así poderemos ser realmente útiles e fomentar que o SAAC sexa ben aceptado, utilizado máis aló do contexto escolar e que o seu uso non decaia.

Escola de nais e pais

Ademais, observamos como as familias demandan formación. O uso de comunicadores dinámicos baixo o paradigma LNA require do coñecemento do socio de comunicación e será parte fundamental do proceso dotar estes socios de habilidades e estratexias que favorezan o proceso de implantación do SAAC. Por iso vimos útil a creación dunha escola de nais e pais, na que as familias tivesen o protagonismo e non só os profesionais ofrezan información, senón que tamén se abriu a posibilidade de crear un grupo de familias usuarias da CAA que puidesen apoiarse mutuamente e resolver dúbidas e preocupacións entre iguais.

Avaliación de aspectos específicos da CAA

Aínda que todo o noso alumnado foi sometido á súa pertinente avaliación psicopedagóxica, detectamos que hai aspectos clave no ámbito da CAA que non son avaliados. Neste sentido, é fundamental ter un perfil comunicativo e valorar a súa competencia lingüística, operacional, estratéxica e social desde a perspectiva da CAA. Tamén é fundamental valorar aspectos motores e sensoriais para determinar o soporte e o tipo de acceso ao SAAC, para o que é necesaria a coordinación con diferentes axentes externos como terapeutas ocupacionais ou fisioterapeutas. Ademais, realizamos unha revisión e análise das diferentes ferramentas de avaliación para determinar a súa relevancia no noso contexto e incluímolas no protocolo do centro.

Implementación de SAAC (comunicadores dinámicos)

O sistema de cada alumno terá as súas propias características extraídas do proceso de avaliación inicial que determinarán aspectos fundamentais como soporte, vocabulario específico, modalidade de acceso... En todo caso, o SAAC seleccionado para cada alumno deberá cumprir uns requisitos básicos que permitan utilizar todas as funcións comunicativas e desenvolver a linguaxe. Por este motivo, recomendámoslles este tipo de sistemas ás familias do alumnado. Ademais, o uso destes dispositivos baixo o modelo LNA ten unha crecente evidencia científica que o apoia.

Actividades 1,2

Por iso, no noso protocolo recollemos os aspectos clave desta perspectiva e o noso obxectivo é que o centro educativo se converta nun espazo de inmersión lingüística na CAA, incrementando o input que recibe o alumnado en todos os espazos e momentos da rutina escolar. Ademais deste plan xeral de centro, cada un dos alumnos dispón dun programa individualizado no que se recollen os obxectivos específicos e obxectivamente medibles na súa zona de desenvolvemento próximo para que, mediante a andamiaxe da aprendizaxe, incremente o seu rendemento lingüístico, estratéxico, operacional e social.

Coordinación e creación da tribo da comunicación

Un dos preceptos das boas prácticas no ámbito da CAA é a necesidade de realizar un esforzo colaborativo para prestar servizos coa participación da familia, dos profesionais e dos paraprofesionais (Gómez, M. L., 2020). É necesario crear un equipo de implementación con roles ou responsabilidades definidos. Este equipo estará formado pola familia, o persoal do noso centro e persoal externo.

No noso propio centro, ademais do traballo formativo e grupal no que creamos un banco de recursos específico para a intervención da CAA, existe un horario para que o equipo de CAA atenda o persoal do centro, tanto docente coma non docente, no que tratemos de resolver dúbidas e inquietudes en calquera fase do proceso.

A maiores de toda a coordinación coa familia anteriormente descrita, tamén é fundamental manter unha comunicación bidireccional e fluída con outros axentes educativos como diferentes terapeutas ou profesores dos centros cos que compartimos alumnado na modalidade de escolarización combinada. Nestes encontros, seguindo o modelo sobre roles e responsabilidades do equipo da CAA no ámbito escolar de Locke, Peggy e Mirenda (2009), asesoramos, orientamos e acompañamos no proceso de implantación.

Xunto cun equipo de implementación, necesitamos unha tribo. A tribo da comunicación está formada por todas as persoas significativas na vida do alumno. Son os socios de comunicación, que xogan un papel fundamental, xa que serán os que doten de sentido, significado e enriquezan as experiencias comunicativas nas que se verá inmerso o cativo. Ser un bo compañeiro de comunicación pode requirir instrucións específicas para desenvolver os coñecementos e as habilidades necesarias para interactuar de forma eficaz e apoiar o desenvolvemento da competencia comunicativa dos usuarios de CAA (Light & McNaughton, 2014). Os iguais, é dicir, os propios compañeiros e amigos do pícaro, terán unha importancia crucial no proceso. É por iso que realizamos xornadas en centros ordinarios para o alumnado matriculado en modalidade combinada. Neles pretendemos sensibilizar e darlles pautas a estes alumnos sobre a comunicación a través dun SAAC.

Xornadas de sensibilización

Conclusións

Dotar unha persoa dun sistema que lle permita desenvolver a súa comunicación e a súa linguaxe é un reto que se nos presenta no centro como complexo pero ao mesmo tempo imprescindible. No tempo que levamos nesta ardua tarefa, investimos moito tempo e esforzo e atopamos moitas barreiras que pouco a pouco imos tentando eliminar. Darlle a alguén unha «voz» vale todo este esforzo e moito máis. A comunicación eficaz mellora a calidade de vida das persoas (usuarias e as súas familias), aumenta a súa participación e inclusión social, reduce condutas preocupantes e favorece o pleno desenvolvemento da persoa. Cremos firmemente que este é o camiño que hai que seguir e ver o progreso do alumnado anímanos a continuar e intentar que as boas prácticas en CAA se coñezan e se estendan para poder contribuír a crear unha sociedade máis equitativa.