María Paz Gago
CPI Antonio Orza Couto (Boqueixón - A Coruña)
mariapaz@edu.xunta.es

O feminismo de Emilia Pardo Bazán

Cando celebramos o centenario da morte da escritora coruñesa Emilia Pardo Bazán (1851-1921), é un bo momento para reivindicar a súa figura, a súa literatura e, neste mes de marzo, o seu feminismo, tan exemplar e tan adiantado ao tempo que lle tocou vivir.

O seu feminismo no só é intelectual, as doutrinas krausistas de Giner de los Ríos e o pensamento liberal de Stuart Mill, que ela fundamenta no prefeminismo cristián do Padre Feijóo, senón tamén vital, porque sufriu na súa propia persoa a incomprensión e a discriminación polofeito de ser muller. A «cuestión feminista» fúndese na súa existencia de escritora e intelectual coa chamada «cuestión académica», o rexeitamento da súa candidatura á cadeira daReal Academia da Lingua pola súa condición de muller.

Na súa vida persoal e familiar, así como na súa obra, tanto ensaística como de creación literaria, Pardo Bazán tomou como bandeira a defensa da condición feminina e dos dereitos da muller. Cando o seu marido, atemorizado polo escándalo provocado por La cuestión palpitante, lle insistiu para que deixase as letras e a actividade intelectual para dedicarse en corpo e alma ás tarefas propias dunha ama de casa, optou por ela mesma e pola separación conxugal.

Xunto aos humillantes episodios da súa vida de muller escritora foron moitos os ataques e críticas que recibiu polo mero feito de ser muller nun mundo dominado por homes, pero soubo rebelarse con autoridade e sen complexos contra esas situacións inxustas, dedicando numerosos artigos e conferencias, estudos e iluminadores ensaios a falar sobre a igualdade de sexos, un ideal que encarnaron, por outra parte, moitas das personaxes das súas novelas.

Nun mundo que invisibilizaba a muller creativa, Pardo Bazán soubo impoñer a súa personalidade abafadora e sen complexos no literario, no social e no persoal. Muller libre e inclasificable, rompeu moldes para representar como ninguén a muller empoderada.

De grande interese desde esta perspectiva estritamente feminista é a súa obra La mujer española, obra cuxo contido segue vixente na actualidade,xa que foi continuamente reeditada, xunto a outros traballos sobre a condición feminina como La educación del hombre y de la mujer (1892).

Das súas actitudes vitais e das súas personaxes literarias, das súas posturas persoais e sociais, así como dos seus escritos monográficos sobre a muller, podemos abstraer o seu avanzado pensamento feminista, que podemos cifrar en tres puntos esenciais: igualdade de oportunidades en educación, independencia económica do home a través do traballo e igualdade sexual. Dona Emilia reivindica, pois, a educación en todos os niveis —tamén na ensinanza superior— para a muller, o seu pleno desenvolvemento laboral e a súa emancipación total do home, no económico e tamén no sexual.

Como nos lembra Marina Mayoral, «para superar esta situación de dependencia de la mujer, doña Emilia considera indispensable proporcionarle una educación que le permita llegar a la emancipación económica (2003: 107). Nese ensaio feminista, reivindica dona Emilia o pensamento de Leibniz: se se reformase a educación da muller, reformaríase, en consecuencia, o xénero humano.

A emancipación da muller depende do seu acceso ao mercado laboral, razón pola que, a nova muller que reivindica a escritora atopa o seu modelo na muller traballadora, en referencia explícita á obreira industrial catalá: «una mujer de la civilización y de la edad moderna en toda la fuerza del término», segundo escribe en La mujer española (1999: 109). Por petición dunha revista inglesa escribiu este ensaio no que pasa revista á muller das diferentes clases sociais: saen mal paradas as aristócratas —da mesmísima raíña Isabel II chegou dicir que carece de cultura e instrución—e as de clase media. Para ela, a muller moderna é esa modesta traballadora catalá porque é consciente do seu traballo e da súa independencia conseguida a través del.

O modelo literario desta nova muller traballadora manual, que tomou conciencia social e asume seu papel autenticamente revolucionario, é, sen dúbida, a protagonista de La tribuna (1883), Amparo, cigarreira da Fábrica de Tabacos de Marineda.

Nesta novela dáselle por primeira vez voz a un colectivo de modestísimas traballadoras, as cigarreiras da Fábrica de Tabacos, coas que ademais conviviu dona Emilia para retratar con fidelidade a súa vida miserable eas súas duras condicións de traballo. Amparo convértese nunha auténtica revolucionaria, nunha líder social e política, defensora a morte do republicanismo federalista.

Finalmente, unha condición ineludible para a liberación feminina é, para dona Emilia, a igualdade do home e da muller con respecto á moral sexual, prolegómeno dunha verdadeira liberación sexual. O modelo literario é neste caso —como demostrou con brillantez MarinaMayoral— a aristócrata Clara Ayamonte, de La quimera. Viúva desde os 23 anos, decidirá non volver casar para non perder a liberdade. Tamén un personaxe de Insolación proclama a inxustiza que supón considerar as aventuras amorosas dunha muller como algo infame e humillante mentres que as aventuras dun home incluso o honran: «De modo que lo mismo que a nosotros nos pone muy huecos, a ustedes las envilece». Este comandante imaxinado por una muller que moito sabía de todo iso, conclúe: «En salvando este [o criterio social], en no sabiéndose nada, el asunto no tiene más trascendencia en ustedes que en nosotros».

Nunha carta datada o 9 de maio de 1912, dirixida ao seu paisano o escritor galeguista Ramón Vilar Ponte, facía dona Emilia unha ardente defensa da muller respecto do rexeitamento da súa entrada na Academia:

Las naciones se elevan al realizar actos como el que acaba de llevar á efecto Francia al tratarse de Madama Curie, al significar que no ha de ser siempre para la mujer una valla y una opresión su sexo, que debiera, al contrario, a valorar lo que hace, puesto que lucha con el ambiente y las preocupaciones.

Con dor e enteireza, animaba a condesa de Pardo Bazán a traballar «para remover los obstáculos que puedan oponerse al ingreso de la mujer en la Academia y, en general, donde merezcan entrar por sus méritos».