Miguel Anxo Mouriño

Aqueles emigrantes en terras americanas adoitaban comparar o atraso da aldea de procedencia cos avances da gran cidade de destino e a sima facíaselles abismal. Xa que logo, moitos deles decidiron dedicar parte dos éxitos persoais conseguidos a mellorar a vida dos seus paisanos e houbo realizacións do tipo máis diverso (lavadoiros, hospitais, asilos, casas consistoriais, campos de fútbol) con algún exemplo extraordinario (xardíns do Pasatempo). Pero a teima máis repetida destes altruístas personaxes e das asociacións nas que militaban foi a de mellorar a formación dos cativos, que alá seguían a padecer o atraso da tribo, creando escolas privadas, pero gratuítas, con xenerosas dotacións económicas que lles permitían seren exemplo de organización académica e, en moitos casos, tamén de vangardismo docente. Estas loables intencións tiñan con frecuencia un enfoque cultural contaminado: desprezaban a cultura propia e non trataban de mellorar as capacidades e formación do alumnado para que non tivese necesidade de emigrar, senón que o seu albo era (polo menos nalgúns casos) preparar os rapaces para seren emigrantes de éxito.

Unha daquelas magnas e magnánimas obras, inaugurada nos primeirísimos anos do século XX, chamouse Escuelas Unión Hispano Americana Valle Miñor, coñecida popularmente como Escolas Pro Valle e, xa nos nosos días, como Escolas Proval. Un edificio enorme, rectangular, cun gran patio interior aseñorado por un chafariz e rodeado de corredores con soportais. A planta baixa acubillaba, na parte correspondente á fachada principal, unha ben fornecida biblioteca, sala de música con gran variedade de instrumentos, incluído piano, e sala de física, onde había moitos aparellos para prácticas, modelos a escala (chamaba a atención un planetario no que, dándolle voltas a unha manivela, se puñan en movemento todos os planetas nas súas órbitas arredor do sol), diversos animais disecados (xunto aos clásicos animais terrestres - lobo, xabaril, denociña etc - había tamén un ñandú), ademais dos despachos administrativos necesarios. Os laterais estaban ocupados polas aulas (coido que tres a cada lado, coas súas respectivas zonas de aseo). E na parte de atrás asentábanse a cociña e a vivenda da cociñeira. A parte frontal contaba cunha primeira planta, que habitaba o director, enorme piso (10 habitacións en total) con teitos, portas e ventás elevadísimos. No exterior dispuña dun garaxe para o autobús, propio, que recollía gratuitamente o alumnado de puntos afastados, de xeito que a distancia non fose escusa para non asistir. Contaba tamén cun considerable espazo de terreo cultivable (non faltaba unha pequena presa para regadío) arredor da edificación. E, na zona máis elevada da parcela ocupada, unha cancha de deportes de dimensións próximas ás dun campo de fútbol. A continuación había un gran depósito de auga, procedente dalgunha mina próxima, que satisfacía as necesidades de semellante institución.

A entidade que sostiña este importante proxecto crebou como resultado da crise mundial de finais do primeiro terzo daquel século. Edificio e instalacións quedaron abandonados durante bastante tempo e, finalmente, foron cedidos ao estado que, despois da guerra, instalou alí as escolas nacionais de ensinanza primaria (masculina e feminina). Alí recalaron meus pais como mestres de cadansúa escola, de características organizativas e docentes similares a todas as do seu tempo, e así a miña infancia e primeira xuventude transcorreron naquela espectacular vivenda e naquel magnífico lugar.

Recordo a aula de meu pai chea de nenos de todas as idades (coido que chegou a haber 80) e a miña ollada retrospectiva trata de indagar nas dificultades coas que se atopaba para o desempeño da súa función, dificultades que naqueles momento pasaban desapercibidas para a miña mente infantil. O grupo estaba, naturalmente, estruturado en subgrupos de idades, co que o profesor tiña que facer acotío o milagre da multiplicación para atender aquela diversidade natural, sen contar coas distintas capacidades e rendementos dentro de cada subgrupo. Un dos recursos que recordo era a delegación dalgunhas tarefas nos máis adiantados. Relembrando isto vénme á memoria —hoxe decátome, daquela non o facía— como a totalidade do alumnado era rigorosamente galegofalante —actualmente transitamos polas antípodas— mentres o ensino era exclusivamente en castelán por «imperativo legal». Así as cousas, recordo unha anécdota —seguramente hai infinitas— sucedida cando estaba axudando a que un alumno lese; aprendía silabando palabras escritas debaixo de debuxos indicadores do significado do termo; a cousa foi máis ou menos así:

—T con a, ta; z con a za.

A continuación tiña que ler, con esta información, a palabra completa e dixo decididamente:

—Cunca!

Despois das clases, viña o tempo que eu recordo con máis detalles: o recreo. Recreo que, en realidade, para min tiña extensións despois das horas lectivas e mesmo en días non lectivos, pois a escola era o punto de reunión dos rapaces da miña idade sempre que as súas obrigas (moitas e variadas) llelo permitían. A maioría dos xogos aqueles desapareceron para sempre e quedan só nos libros do recordo; xogos que tiñan diferentes nomes segundo os lugares. Alí falabamos de franetes, vocábulo co que designabamos as superficies rectangulares máis amplas das caixas de mistos que tratabamos de quitar dun recinto cadrado, debuxado no chan, guindando sobre eles un anaco de pedra plana que chamabamos cacho; o petadouro, no que había que atinar cunha pelota pequena contra unha pedra plana chantada verticalmente a certa distancia. E tantos outros: a váltrua, a churra macachurra, o chimpampún, a pártida, o pateiro... sen esquecer, claro está, as bólas e o trompo, que tiñan as súas épocas sinaladas. E o rei de todos, por aceptación, a pelota —poucas veces lle chamabamos fútbol—.

Para aproveitar un chisco máis o enorme espazo que as escolas deixaban baleiro, estableceuse neste edificio un albergue da Sección Feminina, chamado María Laura, que funcionaba nos veráns, época na que a miña casa (exceptuando a vivenda) estaba invadida por moreas de rapazas de todas as partes de España lucindo as súas características saias a raias  verticais azuis e brancas, camisa alba e pano vermello na cabeza. De vez en cando facían un «fogo  de campamento» ao que podiamos asistir desde a nosa terraza, que daba ao patio do chafariz.

Aquela infinidade azul e branca causáballe algunhas incomodidades á nosa convivencia; emporiso, o seu estoupido de alegría e ilusión anual era coma a chegada das anduriñas anunciando o verán.