Pedro Mª Uruñuela
Asociación CONVIVES

Aprender a convivir pacífica e positivamente é unha das aprendizaxes básicas que debe levar a cabo o alumnado do século XXI. A educación nos nosos días non pode limitarse á transmisión de coñecementos, a ser simple instrución. Noutras épocas a escola podía ser o principal medio de transmisión do coñecemento, pero, hoxe en día, co desenvolvemento das novas tecnoloxías da información e da comunicación, aparecen novos axentes que poden levar a cabo tamén a tarefa instrutiva que, ata agora, realizaba a escola.

Así, ademais da función tradicional de transmisión do coñecemento, a escola busca que o alumnado aprenda a ser, a facer, a coñecer e aprenda tamén a convivir. Nunha sociedade plural e heteroxénea, con gran mobilidade entre as persoas, aprender a convivir resulta ser unha aprendizaxe fundamental, xa que ensina a respectar e valorar as diferenzas, vendo nelas unha posibilidade de enriquecemento de todas as persoas. Unha actitude que, lamentablemente, non adoita ser habitual na sociedade, na que predomina máis ben o medo e o rexeitamento a todo aquel que é diferente. Pero, sen dúbida, trátase dunha competencia básica fundamental para o noso futuro como persoas e como sociedade.

Por iso, é necesario traballar ao longo do proceso educativo a convivencia en positivo, desenvolvendo no alumnado as competencias cognitivas, emocionais, sociais e éticas que son necesarias para convivir. Pártese para iso dunha definición ambiciosa do que é a convivencia: «A convivencia positiva é aquela que se constrúe día a día co establecemento dunhas relacións consigo mesmo, coas demais persoas e coa contorna (organismos, entidades, asociacións, institucións…) fundamentadas na dignidade humana, na paz positiva e no respecto aos dereitos humanos». Por iso quérese traballar na educación para a paz e a convivencia non violenta, desenvolvendo as competencias cognitivas, emocionais, sociais e éticas que son imprescindibles para a convivencia: pensar máis e mellor, saber escoitar, saber comunicar, xestión das emocións, desenvolvemento da solidariedade etc.

O modelo reactivo, dominante hoxe para actuar ante os conflitos, no seu significado estritamente etimolóxico caracterízase por dar resposta aos problemas unha vez producidos, por «reaccionar» ante os acontecementos conforme van sucedendo. Así, se ten lugar unha situación de quebra da convivencia, un caso de acoso ou de disrupción na clase, tómanse medidas para erradicar as devanditas condutas aplicando as sancións previstas na normativa correspondente.

O traballo da convivencia non pode centrarse unicamente na resposta aos conflitos ou problemas de relación existentes. Aínda que non se desen situacións contrarias á convivencia, seguiría tendo sentido traballala, xa que esta esixe adquirir as competencias cognitivas, emocionais, sociais e éticas que a fan posible, competencias coas que non nacemos, que é necesario traballar e desenvolver.

No desenvolvemento da convivencia positiva, debemos ter en conta as situacións de quebra desta que teñen lugar nos centros educativos e nas relacións entre o alumnado: o acoso entre iguais ou bullying, o ciberacoso, as condutas disruptivas ou violencia de baixa intensidade e a violencia de xénero.

As dúas primeiras son máis coñecidas e espertan a preocupación na sociedade en xeral. Basicamente, trátase de situacións nas que predomina a intencionalidade de facer dano, o desequilibrio de poder e a duración no tempo. O feito de ser presenciais ou levarse a cabo a través de medios dixitais, diferencia a ambas. En ambas as dúas podemos atopar tres tipos de protagonistas: as vítimas, os agresores e os espectadores. Os tres expoñen e esixen medidas de corrección, pero, sobre todo, os tres poñen de manifesto necesidades educativas que é necesario atender.

As condutas disruptivas, denominadas tamén «violencia de baixa intensidade», son as que máis preocupan o profesorado: son os comportamentos do alumnado que impiden que o profesorado poida levar a cabo o seu traballo académico e lectivo. Son condutas que van tanto contra a dimensión de aprendizaxe coma de convivencia propias de todo centro educativo. En numerosas ocasións constitúen a punta do iceberg e, por baixo delas, é posible atopar problemas moito máis serios que é preciso analizar.

Por último, a violencia de xénero está tamén presente nos centros educativos, especialmente en secundaria. Maniféstase en forma de opinións e actitudes claramente machistas, referidas ao control e dominio das mulleres por parte dos homes, pero tamén aparecen accións violentas cara ás alumnas. Calcúlase que superan as mil as denuncias postas cada curso por alumnas vítimas deste tipo de violencia.

Estas catro condutas teñen en común responder a un modelo de relación baseado na forza (física, psicolóxica, social…) e na imposición do máis forte sobre a vontade e o desexo dos máis débiles. Trátase dun modelo de relación baseado na violencia, na submisión daqueles que non dispoñen dos recursos suficientes para opoñerse. É necesario substituír este modelo de relación baseado no dominio-submisión por un modelo de relación baseado no respecto, a paz positiva e os dereitos humanos.

Desde a escola é necesario desenvolver e educar noutro tipo de relacións: un modelo baseado no respecto de todas as persoas, aceptando as diferenzas de costumes, valores, ideas ou relixións. Baseado tamén na paz positiva, a paz que se logra na medida en que se implanta a xustiza para todas as persoas e se eliminan as situacións de explotación ou manipulación dunhas persoas por outras. E, por último, baseado nos dereitos humanos, código moral básico compartido por todas as persoas, que marca os límites que deben respectar todos os comportamentos para que se elimine a submisión e calquera outra forma de violencia.

Por iso, traballar a convivencia en positivo supón evitar un tratamento sintomático dos problemas, que apenas é eficaz, e expor un tratamento que incida nas causas e factores presentes na quebra da convivencia. O modelo reactivo dá resposta ás manifestacións visibles da quebra da convivencia, pero non actúa sobre os factores que están detrás destas e, por iso, resulta ineficaz. En medicina distínguese o tratamento sintomático, que só actúa sobre as manifestacións visibles da enfermidade, e o tratamento etiolóxico-causal, que actúa sobre os factores que producen a devandita patoloxía. Isto tamén pode aplicarse á convivencia, na que hai que preguntarse polos porqués das condutas de quebra da convivencia e actuar sobre eles. Na aula e no centro todo está relacionado e as condutas das distintas persoas inflúen e condicionan, pola súa vez, as condutas dos demais, profesorado e alumnado.

Para un eficaz tratamento causal hai que ter en conta que as situacións visibles de quebra da convivencia se apoian en factores estruturais. A construción da convivencia en positivo esixe actuar sobre estes factores para que a convivencia sexa posible. As situacións de quebra da convivencia apóianse, en primeiro lugar, en factores estruturais que conforman a estrutura, orde e disposición do centro e da aula. As leis que regulan o sistema educativo e social en xeral; o contexto socioeconómico en que se desenvolve o ensino; o currículo real vixente, concretado nos contidos seleccionados, a metodoloxía predominante, a forma de avaliación; a organización do centro e da aula; os resultados académicos etc. son elementos estruturais fundamentais que é necesario ter en conta no traballo pola convivencia en positivo.

Así, por exemplo, os problemas de disciplina danse principalmente en alumnado con graves problemas en canto aos resultados académicos e ao éxito escolar. Para ser eficaces, a resposta á súa indisciplina non pode limitarse ás sancións pola súa conduta, senón que pasa sobre todo pola mellora dos resultados deste alumnado. Por iso non pode concibirse un plan de mellora da disciplina, e tamén da convivencia, que non vaia acompañado dun plan de éxito escolar.

As situacións visibles de quebra da convivencia apóianse tamén en factores emocionais e culturais: a percepción que se ten da outra persoa, a súa valoración, a reacción emocional… O factor cultural abarca as presuncións, actitudes e formas de lexitimar as condutas que teñen as distintas persoas implicadas no conflito, a maneira de percibir e valorar as outras persoas e os seus comportamentos. É necesario revisar as nosas percepcións das condutas e comprender por que se comportan desta maneira os alumnos e alumnas para, dese modo, intentar que cambien o seu comportamento. Comprender o porqué das condutas do alumnado resulta imprescindible para unha acción eficaz sobre estas.

Tamén neste factor deben analizarse os tipos de interrelación que se dan entre o profesorado e o alumnado. Todo o que sucede na aula é, dalgunha maneira, unha relación entre persoas. Por iso é necesario analizar como é o noso estilo habitual de relación cos nosos alumnos e os efectos da devandita relación. E tomar medidas para reforzar os aspectos positivos e diminuír os negativos.

Na nosa sociedade os conflitos son inevitables. Se se xestionan ben, poden ser unha boa ocasión para crecer como persoas e como organizacións. A pluralidade característica da nosa sociedade, a diversidade de intereses, valores, obxectivos etc. fan inevitable a aparición e permanencia dos conflitos. Estes estarán sempre connosco, pero xogarán un papel moi diferente segundo sexa a forma en que son xestionados. Educar para a xestión e transformación positiva dos conflitos convértese nun dos obxectivos principais da educación no século XXI.

En demasiadas ocasións predomina o modelo de dominio-submisión como forma de solucionar os conflitos, recorrendo á forza e facendo que, como resultado, haxa gañadores e perdedores na saída destes. Desde a convivencia en positivo trabállase a xestión dos conflitos desde o diálogo, buscando os intereses e valores que subxacen por baixo dos conflitos e tratando de que, na medida do posible, todos gañen e ninguén perda. A palabra xoga un papel fundamental neste modelo de xestión de conflitos e, desde a escola, pode e debe educarse nesta alternativa que, sen dúbida, terá repercusións moi positivas en toda a sociedade. Os sistemas de mediación en centros escolares son unha maneira moi adecuada de concretar este enfoque.

Desde o traballo educativo, a disciplina debe entenderse como a aprendizaxe da responsabilidade e o autocontrol, rexeitando un concepto baseado exclusivamente no control, as sancións e os castigos. As normas son necesarias para a vida de calquera grupo e é función da escola ensinar o seu sentido e importancia. Pero desde o enfoque reactivo insístese unicamente nunha das súas funcións, a de control da conduta das persoas, optando por modelos de corrección nos que as sancións e castigos adquiren un papel determinante, converténdose nun dos elementos centrais do modelo de convivencia.

O alumnado debe descubrir e interiorizar o sentido das normas e as súas principais características: que deben servir para a inclusión de todo o alumnado e que deben ser fixadas de forma participativa. O obxectivo das normas debe ser desenvolver o autocontrol de todo o alumnado, facéndoo responsables dos seus actos e logrando que cada vez sexan menos necesarias as normas. Igualmente, as sancións deben cumprir as mesmas características ca as normas, servindo para a inclusión e non para a separación dos alumnos que molestan. É necesario buscar outras alternativas ás actuais sancións que se impoñen habitualmente nos centros.

En relación co reforzo da disciplina nos centros, é preciso garantirlle ao profesorado unha formación adecuada, os recursos necesarios e o apoio ao seu traballo. O profesorado ten que exercer a autoridade e esta baséase no prestixio, na capacidade de influencia e na exemplaridade. Máis que impoñer a súa opinión e versión do sucedido, o labor educativo do profesorado debe incentivar a reflexión por parte do alumno sobre o que pasou, traballando os distintos tipos de pensamento, a intelixencia emocional, as habilidades morais e os valores éticos do alumnado.

Resulta de moita utilidade proporcionarlle ao profesorado a formación adecuada para as novas situacións, desenvolvendo as competencias socioemocionais imprescindibles hoxe en día para a tarefa educativa. Igualmente, é preciso proporcionarlle os recursos necesarios para unha boa educación de calidade e apoialo no seu traballo con asesoramento e recoñecemento adecuados.

No traballo da convivencia en positivo cóntase con medidas e experiencias que demostraron a súa eficacia. Poden destacarse as seguintes:

• Desenvolvemento de normas para a convivencia en positivo e revisión das sancións empregadas actualmente para corrixir o seu incumprimento.
• Formación para unha adecuada xestión da aula: comunicación, relacións, lectura emocional dos conflitos, xestión das condutas disruptivas, formación socioemocional do profesorado…
• Elaboración e desenvolvemento de plans de convivencia: plan antiacoso, prevención da violencia de xénero, estratexias, avaliación…
• Plan de éxito escolar: cambios curriculares e organizativos, cambios na avaliación…
• Traballo da intelixencia interpersoal: aprender a pensar, educación emocional, traballar as habilidades sociais, desenvolvemento e crecemento moral. 
• Transformación pacífica de conflitos: análise destes, diversas actitudes, protocolo de actuación individual e colectivo, servizos de mediación etc.
• Darlles voz e protagonismo ao alumnado e ás familias: potenciando estruturas como o «alumnado axudante», mediación escolar, formación de pais e nais, delegados de curso…
• A apertura á contorna: metodoloxía de aprendizaxe-servizo, aprender facendo un servizo á comunidade…

Hai que ter en conta que só o enfoque da convivencia en positivo é compatible coa educación integral que tratamos de desenvolver en todo o noso alumnado. Todas as grandes leis educativas fan referencia á educación integral, obxectivo fundamental de todo o labor educativo. A educación integral non pode limitarse á instrución, esixe aprender a pensar e utilizar os diferentes tipos de pensamento. Esixe tamén traballar e desenvolver a intelixencia emocional e ensinar o alumnado a identificar, comprender e regular adecuadamente as súas emocións. Esixe desenvolver as habilidades sociais necesarias para a convivencia, de maneira que o alumno saiba resolver conflitos de maneira pacífica, saiba dialogar e cooperar, saiba participar e comprometerse co que é de todos. Pola súa vez, a educación integral busca que o alumno adquira, asimile e interiorice valores que fan posible a convivencia, como o respecto, a tolerancia, a solidariedade ou a responsabilidade. Todo iso trabállase desde a convivencia en positivo.