Montserrat Mª Bragado Trigo
Departamento de Filosofía, IES de Poio (Pontevedra)
montsebt@edu.xunta.es

É habitual situar o nacemento dos cafés filosóficos no ano 1992, cando Marc Sautet nunha entrevista na radio conta de xeito anecdótico que todos os domingos pola mañá se reunía cuns amigos para filosofar nun café da praza da Bastilla de París. Nese instante radiofónico, o filósofo non puido imaxinar que o domingo seguinte fose aparecer unha multitude de persoas anhelantes de participar nesas discusións. Tampouco que cada domingo fose aumentando o número de asistentes. Acontecemento espontáneo.

Mais xa atopamos un antecedente dos cafés filosóficos nos salóns ilustrados. Só que a estes salóns non accedía calquera espontaneamente, pois o interese dos intelectuais diríxese cara á clase burguesa, que consideraban, eles, suxeito do progreso. Inclusive as salonières, mulleres que impulsaron estes salóns filosófico-literarios, eran sempre de clase alta. Aínda así, trataron de cuestionar a tradición e os prexuízos en calquera rama do saber. E a creación de faladoiros, salóns ou cafés por parte do colectivo feminino que reclamaba o seu lugar na tarefa ilustrada rematou desembocando en 1790 no escrito de Olympe de Gouges “Declaración dos dereitos da muller e da cidadá”.

Durante oito anos o club de lectura de banda deseñada do IES de Poio tratou de ser tamén un café filosófico. O filocafé como alicerce do club de lectura. A lectura buscaba tamén ter unha connotación hedonista. Os textos escollidos, en podendo ser, tiñan que ser textos de pracer e textos de gozo, no marco do que suxire Roland Barthes.

O hedonismo dos textos primeiro era individual. Despois viña a segunda parte en que comentabamos as lecturas, que era social e democrática. Constituíanse os lazos, as vinculacións dos lectores. A fala sobre o escrito era, no noso caso, tamén fala sobre o debuxado. O debuxado na banda deseñada ampliaba os límites da palabra escrita. A lectura de imaxes debuxadas facía máis corpórea a palabra escrita. As imaxes movían o linde, o marco do status quo das palabras. Houbo unha ocasión, da que se fala despois, en que chegamos a ler só debuxos.

Das decenas de obras de banda deseñada que lemos ao longo deses anos selecciono aquí cinco. A escolma dos libros fágoa tendo en conta os seguintes aspectos: que fosen do gusto dos lectores, que creasen implicación e, en moitos casos, emoción, e que suscitasen debate filosófico. Neste sentido, hai que ter en conta que o alumnado do club de lectura era principalmente de cuarto da ESO a segundo de bacharelato. As lecturas adaptáronse sempre á heteroxeneidade do grupo, así que  lecturas que encaixaban nun curso académico ás veces non encaixaban no seguinte, e viceversa.

Unha das obras que sempre tivo resultados fabulosos foi a de Engurras, de Paco Roca. As engurras suxiren a marca do paso do tempo. O paso do tempo leva consigo multiplicidade de implicacións. “O recordo dos bens pasados é moi importante para a vida feliz” dicía Epicuro.2 Pero que pasa cando desaparece a memoria? Que acontece no ser dese suxeito? Como actúa a sociedade con eses individuos? Como son as institucións destinadas a facerse cargo destas persoas? Que implicacións individuais e colectivas leva consigo a vellez?

Todas estas cuestións suxeridas (e algunhas máis) eran “temazos” filosóficos que vertebraron as sesións das reunións dedicadas a esta obra. Construíron as preguntas que conducían da lectura á filosofía, e do club de lectura a un filocafé.

Mais a obra de Engurras foi a bisagra capaz de conectar co clima buscado e descrito, pois Paco Roca consegue crear un ambiente que lle permite ao lector de calquera idade sentir próximo o relato. A partir de aí xorde a receptividade. A partir de aí todo flúe.

Esa articulación entre cómic e filosofía, entre libro e produción de ideas, tamén se xerou pola virtude na expresión gráfica da obra lida. Unha sesión enteira chegamos a ocupar coas imaxes, e por suxestión do alumnado. Por iso pechamos as sesións consagradas a Engurras co cadro A persistencia da memoria de Salvador Dalí. Había moitas conexións entre ambas as obras.

Sempre rematabamos as reunións do club de lectura con outras manifestacións culturais e artísticas ás cales fixese referencia a obra lida. No caso de Maus, de Art Spiegelman, fixémolo coa peza musical de Nocturno en dó sostido menor de Chopin. Escollemos a peza interpretada por Władysław Szpilman, o pianista do gueto de Varsovia, e comentamos as vinculacións existentes coa banda deseñada. A moderadora tamén suxeriu ao final que se animasen a ler Os afogados e os sobreviventes, de Primo Levi. Tratábase de tecer redes culturais.

De Maus afirmaron moitos lectores que debería ser lectura obrigatoria. Maus constituíu unha viaxe que conduciu a reflexións e a debates clásicos da historia da filosofía, como o totalitarismo ou a psicoloxía dos criminais nazis (aquí vagabundeamos pola noción de “banalidade do mal”, acuñada por Hannah Arendt). Xuntámonos en varios cafés filosóficos nos que falamos sobre a psicoloxía dos oprimidos, a desobediencia civil, a lexitimidade dos sistemas legais inxustos, o medo ás persoas, o azar...

O aspecto en que houbo máis unanimidade entre os lectores ten que ver coa reivindicación de Walter Benjamin de escribir a historia “a contrapelo”. É dicir, para o filósofo a historia debe ser escrita desde o punto de vista dos vencidos (entendendo os vencidos, como os oprimidos na “loita de clases”). Maus forma parte da memoria escrita cos ollos das vítimas.

Precisamente nesa liña de obras feitas desde a mirada dos oprimidos atópase a seguinte obra de banda deseñada seleccionada: Emigrantes, de Shaun Tan. Esta novela gráfica sen palabras é a historia de calquera emigrante, refuxiado, desprazado, exiliado e unha homenaxe a todos os que tiveron que deixar a súa terra. É unha marabilla visual que consegue a máxima potencia expresiva. E faino na ausencia de palabras, no silencio lingüístico. “É no silencio diáfano onde se dá a pura presenza”, dicía María Zambrano.3 Esta experiencia de lectura, dunha narrativa elaborada en imaxes, é o punto de partida para o filocafé: filosofía do silencio, filosofía da linguaxe ou da ausencia del. Despois entrabamos nos elementos sociais, na filosofía política, na filosofía da diferenza...

Nela, de Rayco Pulido (adaptación gráfica da novela Marianela, de Benito Pérez Galdós), é unha novela gráfica que, ademais de achegar temáticas de grande interese, permite realizar actividades en conxunto co Departamento de Lingua e Literatura Castelá; Galdós está no seu currículo. O noso club de lectura aproveitou esta vantaxe. Por iso, na primeira sesión, contamos coa contribución dunha profesora dese departamento que, ao contextualizar a obra e a época, lle permitiu ao alumnado aumentar o espectro de comprensión sobre esta.

Marianela é unha obra de gran riqueza filosófica. Esta tense interpretado como espello de dúas correntes de pensamento: o idealismo platónico e o positivismo comtiano. Nela, como adaptación do texto de Galdós, tamén deixa translucir ambas as tendencias. Estas atópanse encarnadas na visión do mundo que teñen os seus principais protagonistas. O idealismo platónico cáptase en Pablo –só mentres está cego...–, pois incídese na metáfora platónica da luz versus escuridade e na identificación da beleza coa bondade, entre outras... Pola contra, o médico Teodoro Golfín reflicte o positivismo e a fe cega na ciencia, tan vixente na época. Este médico, encargado de devolverlle a vista a Pablo, parece encarnar o soño de Francis Bacon sobre a ciencia e a tecnoloxía, referente á transformación do mundo ao servizo do ser humano.

O potencial filosófico de Nela é inmenso. Non remata nas dúas correntes de pensamento sinaladas. Ademais de mostrar distintos enfoques morais a través dos seus personaxes, elabora unha profunda reflexión e crítica sobre a sociedade. Isto implicou aumentar (por petición dos lectores) o número de sesións dedicadas a esta obra.

O último libro seleccionado para este artigo é un manga: Black Jack, de Osamu Tezuka. Neste caso, foi unha difícil escolla xa que o xénero manga, en xeral, fascinaba os grupos de lectores do club de banda deseñada. Lembro que tamén lles gustara moito Death Note; chegaron a aparecer na sesión coa camiseta do libro. Fora unha lectura proposta por eles...

Black Jack é un médico cirurxián que posúe habilidades únicas no mundo da medicina. Porén, non ten licenza e exerce clandestinamente. A obra incide no código moral que caracteriza o seu protagonista e que se vai desvelando á medida que avanza a lectura do manga. Black Jack crea unha atmosfera de certo “realismo máxico”, no cal elementos reais se mesturan coa fantasía e envolven o lector baixo un ambiente que, na realidade, constitúe unha dura crítica ao sistema médico xaponés. Cada capítulo conta historias independentes entre si, que tratan sobre cuestións tan universais como o amor, a paixón, o perdón, a complexidade das relacións humanas, a diversidade de códigos morais etc. Con este manga volvemos ampliar horizontes de pensamento.

Dito isto, cabe engadir un aspecto máis. Adoita dicirse que os cafés filosóficos ou filocafés “parten de que o pensamento non é só unha caixa de ferramentas (para resolver problemas prácticos e cotiáns) senón que nos dá a posibilidade de nos facermos preguntas que tornan máis apaixonante a vida”. Precisamente, desde aí, desde as preguntas, é posible eliminar prexuízos e tomar consciencia de ideas que poidan ser produto da subxectividade dominante. Quizais desde aí é posible crear opinións propias, máis auténticas. Preguntar abre camiños.