Fina Casalderrey Fraga
Escritora e mestra

De moi nova déronme a escoller entre ir coser ou facerme mestra de escolas. Escollín a segunda opción, ser mestra, e tiven sorte, gustoume. Exercín a profesión preto de corenta anos. Nese “breve” espazo de tempo, e desde os comezos, aprendín do meu alumnado.

Hoxe son, entre outras cousas, unha mestra xubilada que leva o ensino tatuado na memoria, coma quen bebese un elixir de efectos permanentes. Malia todo, non lembro en que momento lles falei das oracións intransitivas ou lles aprendín a resolver ecuacións –fixen as dúas cousas, pois a miña primeira especialidade, por oposición, foi Matemáticas e Ciencias– tanto como recordo aquel primeiro día no que tiven oportunidade de impartir clases de Galego e, sabedora de que non se trataba de encher baleiros, senón de prender lumes, entrei na aula recitando a Rosalía, consciente de que estaba a provocar abraio e burla entre o alumnado do que se chamaba 8º de EXB. “Quen me quere arremedar?”, preguntei asemade que ía repartindo poemas. O máis suave que puiden ler nas súas expectantes olladas era “esta mestra está desequilibrada”. Días despois, unha nena dixo convencida: “Tes razón, profe, se te metes na pel da poeta cando les, podes sentir esas cóxegas no peito”. Coa mesma nitidez lembro o rapaz que, por non acollerse ás normas pactadas, se perdera nunha excursión en Madrid e, ao atopalo, non sabía se recriminalo ou darlle unha efusiva aperta; optei por isto último. Ou aquela nena que, nun libro de Rayas, observou por primeira vez que as palabras escritas teñen un significado; aínda que se trabucase e, onde dicía “mi mamá me ama”, ela, silabando entre escandalizada e divertida, entendera “mi mamá mea”. Poucos momentos hai na escola que emocionen máis ca ese no que descubrimos que un neno, unha nena rompe a ler. É… é coma se lle estivésemos a ver medrar as ás para emprenderen voos ilimitados, todo un privilexio. Lembro os ensaios teatrais, a preparación de festivais, os descubrimentos prodixiosos, é dicir, os días especiais…

Tamén foi un día especial aquel en que, con 19 anos e destinada en réxime de interina en San Cibrán de Ribarteme (As Neves), lle cortei o pelo a toda a rapazada (cuarto curso), logo de lle botar vinagre e lle lavar a cabeza. Eu só quixen erradicar a praga de piollos e así o entenderan os seus proxenitores. De véspera dixéralles: “Se me traedes un peite e unhas tesoiras, córtovos o pelo”. Pais e nais mostráronme o seu agradecemento pola miña implicación nos seus problemas, confiaban en min, na mestra, e aceptaron a miña ousadía; conste que hoxe recoñezo que quizais “fallei” nas maneiras. De feito, imaxino a mesma escena na actualidade e véxome na primeira páxina de todos os xornais: “Detida unha mestra por lle cortar o pelo a todo o alumnado”.

Cambiaron os tempos. Desde o déficit escolar crónico ata a escolarización nos niveis pre e postobrigatorios, desde o “usted lo siga bien” ata o “chao, profe”, desde os mestres “sabeotodo” ata os especialistas... as cousas foron mudando. A primeira parte vivina, sobre todo, como alumna. A escola reproducía valores maniqueos que me facían pasar o día pedindo perdón para non ir ao inferno de cabeza. Aínda así, foi para min un anaquiño de vida que hoxe lembro coma un doce que saboreo con nostalxia: dona Luísa, aquel “quilo e medio de paciencia concentrada” que dicía Gabriel Celaya nun poema; dona Digna, a “mestra de arriba”–así lle chamabamos porque estaba no piso superior e iamos cando xa eramos un chisco maiores–. Dona Digna enchía de bálsamos de aparente liberdade a gaiola con teito de pedra na que viviamos inxenuamente felices. Deixábanos raspar as mesas cun cristal roto o último día de cada semana, darlles logo cera, encher de follas de papoula e de papeis de prata as páxinas dos áridos textos… Usabamos tintas de cores para rotular os titulares de cada tarefa. Ademais das de meu pai, alí foi onde tomei as primeiras leccións literarias cos relatos da Biblia, algúns deles estarrecedores, pero gustábanme.

Si, mudaron os tempos –mágoa fora!–, pero non todo son conquistas, tamén hai tangaraños, eses diaños malignos que cita Díaz Pardo.

De cando en vez aparecen sondaxes que cualifican de arrepiantes os resultados da preparación dos nosos escolares, botando, ademais, a responsabilidade enriba do profesorado para cuestionar a decencia da docencia. Estas situacións prodúcenme mágoa e desencanto, pois son consciente de que un dos baremos básicos para calibrar o desenvolvemento humanista dunha sociedade é o trato e consideración que esta lles brinda aos seus mestres e ás súas mestras e chegan, se non a xustificar, si a facernos entender a reacción daquel mestre que, ofendido ante a ingratitude que mostraba o pai dun alumno con problemas de conduta, lle contestou con despeito: “Así que comigo o seu fillo non aprendeu nada? Pois sálvase!, poderíalle ter ensinado todo ao revés”.

Algunhas conclusións mesmo me parecen absurdas. Lembro cando poñían como exemplo de escandaloso desastre na formación educativa que as nenas e os nenos galegos, ante a pregunta “Que medio de transporte utilizarías para ir a unha illa?”, respondesen “O coche”. Resposta que desatara todas as alarmas. A onde imos parar!! Ir en coche a unha illa, a quen se lle conte!! Supoño que as persoas encargadas de valorar as respostas, para comezar, nunca foron á Illa de Arousa, á Illa da Toxa, por non dicir outra de máis lonxe como, poño por caso, a Illa de Ré, na costa atlántica francesa. Porque eu si, fun ás illas nomeadas e xuro que me despracei en coche.

Outrosí fixeron sobre a ignorancia internauta do profesorado de primaria. Un 42 % do profesorado nunca utilizara internet, “nunca!”, insistían. Culpaban de tan “gravísima” falta aos propios docentes, os cales, ademais de non ter a dignidade de levaren un ordenador á súa casa e utilizalo, nin sequera tiveran a nobreza ou o decoro de pasar algunha tarde nun cibercafé. Non chatearan “nunca!”, incapaces de facer vivir á mocidade a súa propia época. Que afán por saber lle ían transmitir ao alumnado?, lamentaban. A estabilidade social non nola van dar os innegables logros da ciencia ou da tecnoloxía, non vai ser internet quen revolucione o sistema escolar, senón nós, as persoas. Faltaría á verdade se me autocompracese e non recoñecese que algo non marcha, a xulgar polos terremotos que a propia humanidade provoca; pero o difícil non está en ensinarlles a manexar as novas tecnoloxías (no que axiña nos gañan) senón en preparalos para navegar pola vida, para que saiban escoller o que os fai medrar individual e socialmente. Para empezar, responsabilizar exclusivamente o profesorado de todas as eivas paréceme un erro. A educación é titoría de toda a sociedade. O que se ensina nun determinado momento é reflexo da economía, da historia, da filosofía, da política... do momento. Os mellores avances xorden cando a educación se converte nunha prioridade social e política e os cambios que se producen en calquera das partes repercuten noutras.

En fin…

A un mestre que comeza a súa andaina nesta apaixonante profesión diríalle que sexa arrichado, que o temor ao ridículo non lle impida levar a vida á escola, porque non hai mellor taller de aprendizaxe nin mestre máis fecundo en recursos ca os afectos. Outras aprendizaxes adquiriranas coas ferramentas que lles proporcionemos, cando realmente sintan esa necesidade e curiosidade de saber. Engadiría que imiten a aquel xitano corpulento, Melquíades, de mans de gorrión que apareceu, alá polo mes de marzo, nunha aldea de vinte casas de barro á beira dun río para presentar a oitava marabilla dos sabios alquimistas de Macedonia, capaz de dar vida propia ás cousas. Con ese imán pretendía José Arcadio Buendía extraer todo o ouro da terra. Teñen que dar con ese imán porque é na escola onde se dá o tempo máis fértil do ser humano, ese manancial inesgotable é a etapa máis bonita para un ensinante, aínda que tamén –non quero ocultalo– a máis fatigosa, na que somos máis xardineiros ca construtores. Paulo Coelho, no prólogo de Brida di textualmente: “Hai construtores e xardineiros, uns constrúen e paran, os outros plantan e teñen que ter coidado co que plantaron, pero veno medrar”. E na infancia médrase tanto!

Persoalmente, a lección máis grande en todo ese tempo foi que procurar manternos no camiño de ida pode facer certo iso de que “quen desexa firmemente ter talento, acabará por conseguilo”. E quen desexa ser un excelente ensinante, tamén.