Historia da Filosofía 21/22 Prof. Jesús Juanatey

Tales (fl. 585 a. de C.)

Viviu entre o 624 e o 546 a. de C. En Mileto, unha das primeiras cidades que os gregos colonizaron nas costas do Exeo e que fora, probablemente, unha antiga cidade prehelénica de Asia na que quedaran tradicións dunha escola filosófica máis antiga. No século VII a. de C. Estaba gobernada por Trasíbulo, tirano prepotente, pero intelixente, baixo o cal Mileto tíñase convertido na capital, non só da industria (sobre todo textil) e do comercio, senón tamén da arte, a literatura e a filosofía. Nela acumuláranse os coñecementos todos do pobo prehelénico e o que podían saber de cosmografía os fenicios.

Esta cultura escapara ás mans dos sacerdotes, que en tódalas demais partes detentaban aínda o monopolio, e se volvera laica, escéptica sometida ó exame crítico do libre pensamento. Mentres no continente a ciencia confundíase aínda coa mitoloxía e quedara no que ensinaran Homero e Hesíodo -polo demais mortos facía pouco-, en Mileto houbo xa quen xubilou ós deuses coas súas lendas, e fundou sobre bases experimentais a primeira escola filosófica grega, a naturalista.

Alí naceu Tales, que á cultura herdada en Mileto engadiu o que puído coñecer a través das súas viaxes por oriente. Cando chegou a Exipto para poñerse ó corrente dos progresos que alí fixeran as Matemáticas, aplicou os resultados calculando a altura das pirámides, que ninguén sabía, co método máis sinxelo e expeditivo. Mediu a súa sombra sobre a arena no momento que el mesmo proxectaba unha da mesma lonxitude que o seu corpo. E fixo a proporción.

"En xeral, o sistema por el proposto para medi-las pirámides de Exipto, coñecido hoxe como teorema de Tales é o seguinte:

Colocando un bastón ab de medida coñecida na punta da pirámide, a relación entre ab e a súa sombra cd é a mesma que entre a altura da pirámide e a súa sombra de. Isto é : ab/cd = be/de. A lonxitude do pao ab é coñecida, as sombras cd e de poden medirse no chan, e con estes datos xa non existe dificultade ningunha para sabe-la altura da pirámide. A verdade é que parece estraño que Tales tivera que ensinar ós exipcios a maneira de medir as pirámides, e hoxe téndese a crer que Tales foi a Exipto máis ben para aprender que para ensinar. Pero o positivo é que estas regras, descubertas ou aprendidas por Tales foron o punto de partida das matemáticas gregas. Bastante tempo antes de que Euclides, pai da Xeometría, vira ó mundo, Tales formulara xa boa parte dos principais teoremas sobre os que se basea a ciencia. Descubrira, p. ex., que os ángulos da base dun triángulo isósceles son iguais; que son outro tanto iguais dous triángulos que teñen en común dous ángulos e un lado; que os ángulos opostos formados polo cruce de dúas rectas son tamén iguais; que un círculo é cortado por metade polo seu diámetro, etc.

Agachado sobre a cuberta da embarcación que lle transportaba dun porto a outro do Mediterráneo, cavilaba acerca de todo elo. E de noite estudiaba o ceo, tratando de darlle unha orde e unha lóxica, á luz de canto aprendera en Babilonia, onde os estudios de Astronomía estaban máis desenvolvidos. Compartiu moitos errores do seu tempo, compréndese, porque carecía de instrumentos para comproba-la súa falta de fundamento. Creu, p. Ex., que a Terra era un disco flotante nunha interminable extensión de auga e personificou no Océano ó seu creador.

Segundo el, todo procedía da auga e acababa na auga. Aristóteles di que esta idea lle foi suxerida pola observación de que todo canto alimenta a animais e plantas é húmido, podemos supoñer que tamén influiron nesta idea os mitos da fertilidade e a comprobación de que o seme (semente) dos animais encontrase nun medio líquido; as marismas de Mesopotamia, que xurdiron na auga, e as crecidas do Nilo, que fertilizan o solo e o seu descenso pode ser interpretado visualmente como o xurdir da terra desde a auga. Pode ser. Como fose, Tales foi o primeiro en comprender que todo o que forma o creado ten un principio único e común. Equivocouse ó identificalo ca auga. Mais, a diferencia de tódolos que lle precederon e que remontaran a orixe das cosas a unha pluralidade de outras cosas ou persoas, albiscou a orixe única de todo, é dicir, foi o primeiro en dar fundamento filosófico ó monismo (de monos, que precisamente quere dicir "un").

"Tales, ó preguntarse polo que as cosas son, ó indagar o principio do cambio, prantexou o problema capital da Filosofía e con elo deulle comezo histórico. É verdade que Tales dicía que o mundo está cheo de deuses, pero referíase á alma ou enerxía que ten cada cousa. Para Tales, como para os demais filósofos da escola xónica, a psique ou alma non era soamente o conxunto de facultades anímicas que constitúen o espírito do home e de tódolos seres animados, senón o axente universal que se manifesta en toda a natureza, anque con caracteres moi variados; por iso Tales fala dos deuses en plural. Pero o seu mérito consiste en ter sido o primeiro en preguntarse, non cal foi a substancia orixinal de que se formou todo, senón que é actualmente todo o que é. É , pois, o primeiro grego que trata de dar unha explicación física do Universo. Por isto a el e ós seus continuadores se lles chama os físicos da escola xónica de Mileto.

Para Tales, todo é actualmente auga e "a Terra apoiase na auga sobre a cal flota coma un barco ou un madeiro, e cando dicimos que hai un terremoto é porque a Terra é sacudida polo movemento da auga". Nun principio existía só a auga a modo de líquido elemento, sen límites, e nela flotaban os xermes de tódalas cousas; estes se acumularon na Terra e logo o auga dividiuse formando o Océano, aquí abaixo, e vapores, que son o aire, as nubes e o éter ou atmosfera luminosa, e ata os astros son estes vapores acendidos. A auga formou os corpos sólidos por condensación. Sen dúbida, a transformación da auga en xeo e vapor está na raíz de este pensamento.

Tales imaxinou a vida como unha alma inmortal, e as súas partículas encarnábanse momentaneamente ora nunha planta, ora nun animal ou mineral. O que morría, segundo el, era soamente esas momentáneas encarnacións, das cales a alma inmortal tomaba sucesivamente a forma e constituía a forza vital; para as cales entre a vida e a morte non había diferencia substancial. E cando lle foi preguntado por que, entón ó obstinarse en preferir a primeira á segunda respondeu: "Precisamente porque non hai diferencia".

Tales era home de carácter tranquilo e bondadoso, que procuraba ensinar ós seus concidadáns e razoar correctamente, pero non se indignaba cando aqueles non lle comprendían ou se rían francamente del. Para eles foi unha grande sorpresa o día que os outros gregos o incluiron na lista dos Sete Sabios ó lado de Solón. Os milesios non se deran conta de que tiñan en Tales un concidadán tan ilustre e importante. Unha soa vez o sospeitaron: foi cando prediciu o eclipse de Sol para o 28 de maio de 585, e o eclipse, en efecto, aconteceu. Pero, en vez de animarlle, por pouco lle acusan de bruxería.

Era un home agudo, que foi precursor de Sócrates na técnica de rebater as obxeccións alleas con respostas que parecían bromas soamente a tódolos necios, que cren que a seriedade é o mesmo que o engreimiento e a prosopopeia. Cando lle preguntaron cal era, segundo el, a empresa máis difícil para un home dixo: "Coñecerse a se mesmo". E cando lle preguntaron qué era Deus, respondeu: "Aquelo que non comeza e que non acaba", que é aínda, despois de dous mil cincocentos anos , a definición máis pertinente. Á pregunta de en que consiste, para un home virtuoso, a inxustiza, replicou: "En non facer ós demais o que no se quere que nos fagan a nos". E en eso anticipouse en seiscentos anos a Xesús.

Chamábanlle sophos, é dicir, "sabio", aínda que con un matiz de bondadosa ironía. Demostrou selo ata no máis estricto sentido da palabra, non molestando xamais a ninguén, contentándose con pouco e manténdose alonxado da política. Esto non lle impediu se-lo amigo de Trasíbulo, que con frecuencia mandaba a chamalo porque se divertía coa súa conversación. A única cosa que lle facía esquecer a Filosofía era o deporte. O pacífico, distraído e sedentario Tales era un "incha" rabioso, non perdía un espectáculo no estadio e alí morreu vellísimo, durante unha competición de atletismo, acaso de dor ó ver perder ó seu "equipo preferido".

Anaximandro (fl. 547 a. de C.)

Deixou un alumno, Anaximandro, que viviu entre o 619 e o 547 a. de C. continuou as súas indagacións e perfeccionou algunhas, contribuíndo a asentar sobre bases científicas a "Física" de Tales e anticipándose ás teorías de Spencer. "Así -segundo Popper-, atribúese ó sucesor de Tales a observación de que o home necesita máis tempo para crecer que os animais. Isto probaba que si o home fora sempre tal cal é agora, non podería sobrevivir na loita pola existencia, e de aquí a idea de que o home tiña que descender de un animal máis primitivo.

Segundo Anaximandro, a Terra está no centro do universo, sen soporte algún, coma un cilindro ou tambor de columna e a súa altura é un tercio do seu diámetro, e non caía porque non tiña ningún motivo para caer cara a un lado máis ben que cara a o outro. "A Terra... non está sostida por nada, senón que permanece inmóbil debdo a que está a igual distancia de tódalas outras cosas. A súa forma é ... como a de un tambor. Nosoutros camiñamos sobre unha das súas superficies planas mentres que a outra encóntrase no lado oposto".

Di Popper que esta teoría é un intento por resolver un dos problemas dos cales o seu mestre e parente, Tales, ofrecera unha solución antes que el. É probable que Anaximandro argumentara en contra da teoría de Tales (segundo a cal a Terra flota sobre a auga) da seguinte maneira: a teoría de Tales é un exemplo dun tipo de teoría que, si se desenvolve consecuentemente, pode conducir a un regreso ó infinito. Si explicámo-la solución estable da Terra pola suposición de que se apoia na auga ¿no debemos explica-la posición estable do Océano por unha hipótese análoga?. Pero esto significaría buscar un sostén para o Océano, e logo un sostén para este sostén. Este método de explicación é insatisfactorio: primeiro, porque resolvémo-lo problema creando outro exactamente análogo, e segundo, pola razón menos formal e máis intuitiva de que en calquera sistema semellante de sosténs ou sustentáculos o fracaso en asegurar un calquera dos sosténs inferiores leva ó derrube de todo o edificio.

Polo anterior vemos intuitivamente que non é posible asegurar a estabilidade do mundo como un sistema de soportes ou sosténs. En cambio, Anaximandro apela á simetría interna ou estructural do mundo, a cal asegura que non hai ningunha dirección preferida na cal poda producirse un derrube. Aplica o principio de que onde non hai diferencias non pode haber ningún cambio. De esta maneira explica a estabilidade da Terra pola igualdade das súas distancias de tódalas cousas. Aristóteles tamén entendeu a Anaximandro desta maneira, pois caricaturiza a súa "enxeñosa pero falsa" teoría comparando a situación que en ela ten a Terra ca de un home que igualmente famento que sedento, pero equidistante do alimento e da bebida, é incapaz de moverse. Esta idea difundiuse baixo o nome de "o asno de Buridán").

Tal era, ó parecer o argumento de Anaximandro. É importante comprender que elimina, aínda que non de maneira totalmente consciente quizais, e non totalmente consecuente, a idea dunha dirección absoluta, dun sentido absoluto de "cara a arriba" e "cara a abaixo". Esto non só é contrario a toda experiencia, senón manifestamente difícil de captar. Anaxímenes o ignoraba, segundo parece, e ata o mesmo Anaximandro non o comprendeu completamente. Pois a idea dunha distancia igual a tódalas outras cosas debería levalo á teoría de que a Terra ten a forma de un globo. En cambio, cría que tiña a forma de un tambor, cunha superficie plana superior e outra inferior. Sen embargo, parecería que a observación: "Nosoutros camiñamos sobre unha das superficies planas, mentres que a outra encóntrase no lado oposto", contén a suxestión de que non hai ningunha superficie superior absoluta, senón que, polo contrario, a superficie sobre a cal camiñamos é aquela á que podemos chamar a superficie superior.

¿Que é o que impediu a Anaximandro chegar á teoría de que a Terra é un globo e non un tambor?. Seguramente foi a experiencia observacional, que lle ensinaba que a superficie da Terra é , ó longo e ó ancho, plana.

Hai unha obxección obvia á teoría da simetría sustentada por Anaximandro e segundo a cal a Terra encóntrase a igual distancia de tódalas outras cosas. Pode verse facilmente a asimetría do Universo na existencia do Sol e a Lúa, e especialmente no feito de que ás veces estes no se atopan moi lonxe un do outro, mentres que doutro lado non hai nada que os equilibre. Parece que Anaximandro respondeu a esta obxección con outra audaz teoría: a teoría da natureza oculta do Sol, a Lúa e os outros corpos celestes.

Supuxo a existencia de dous enormes xantas que rotan o redor da Terra, unha de 27 veces o tamaño da Terra e outra de 18-19 veces o seu tamaño. Cada unha de estas xantas ou tubos circulares está chea de lume e cada unha de elas ten un burato a través do cal é visible o lume . Son a estes buratos ós que chamamos o Sol e a Lúa respectivamente. O resto da roda é invisible, presuntamente porque é escuro ou brumoso e está moi lonxe. Ó obstruírse os buratos ocorren os eclipses.

As estrelas fixas, e presuntamente os planetas, son tamén buratos de rodas que están máis cerca da Terra que as rodas do Sol e a Lúa. As rodas das estrelas fixas rotan o redor dun eixo común (ó que actualmente chamamos o eixe da Terra) e en conxunto forman unha esfera o redor da Terra, de modo que se cumpre (aproximadamente) o postulado da distancia igual con respecto á Terra. Esto fai de Anaximandro, tamén, un dos fundadores da teoría das esferas.

Como o espacio era infinito, debía haber outros cosmos (ouranós), con Terra, ceos, estrelas, etc. Estes cosmos producíanse por axitacións locais, torbellinos ou remolinos, que Anaximandro, como Tales, chamaba deuses, e eran forzas que, aparecendo nun lugar do espacio, condensaban e axitaban a materia nun sistema ou cosmos como o que habitamos nos. os remolinos de Anaximandro foron populares no só na Filosofía grega, senón tamén na literatura, e así Aristófanes, na súa obra "As Nubes", bromea dicindo que o torbellino destronou a Zeus e reina no seu lugar".

Anaximandro, probablemente uns quince anos máis tarde que Tales, da un paso decisivo na comprensión do principio inmanente da Physis; a noción de "espontaneidade autoconstitutiva" leva en se implícito un "abismo", un "sin-fondo";o carácter incondicionado, non causado, non referible nin sustentable en principio algún distinto de todo o natural o "espontáneo". En este sentido, Anaximandro mantén que o principio de tódalas cosas no é algo definido como o auga, no é un "algo" entre outros "algos", senón máis ben o que denomina ápeiron, é dicir, o indefinido, a pura indeterminación o total falta de límites. O principio activo do cosmos é atopado non nunha forma, senón na absoluta carencia de calquera contido particular, de calquera forma; precisamente por elo é "o común", pura capacidade de determinación.

Por último, un aspecto importante do pensamento de Anaximandro (explícito no único fragmento que se conservou de el) é a introducción dun tema novo, cunha formulación estraña: todo o constituído no mundo visible, toda forma, paga, regresando ó ápeiron, a súa inxustiza con respecto ás demais formas (ápeiron, infinitos mundos, apeiron). Sendo o principio (arché) o ilimitado o indefinido, toda presencia particular rompe o equilibrio da informe fusión ó constituírse no seu illamento individual, ó adquirir forma cualitativa e opoñerse ós seus contrarios (do ápeiron xurden os contrarios elementais), pretendendo consolidarse como cousa válida e independente por se mesma; por eso, todo ten que regresar á indeterminación, ó ápeiron, que repara a inxustiza o desequilibrio facendo de toda determinación algo esencialmente pasaxeiro, case nulo. As formas, as cousas constituídas no visible, son inxustas porque xurden como verdades en se mesmas, ocultando o proceso de xurdir espontáneo, a Physis, de que son expresión.

Esta idea funde as súas raíces, sen dúbida, no concepto de "diké" que xurdiu probablemente en Mileto. Pronta vivacidade, libre perspicacia e iniciativa persoal son as características do tipo humano que alí naceron. Co cambio das formas de existencia debeu de nacer tamén un novo espírito. A ampliación dos horizontes e o sentimento da propia enerxía abriu o camiño a unha multitude de ousadas ideas. O espírito de crítica independente que encontramos na poesía individual de Arquíloco e o a Filosofía milesia debeu de penetrar tamén na vida pública. Non posuímos información algunha sobre as loitas interiores que deberon de ter lugar alí como en calquera outro lugar do mundo grego. Pero a serie de testemuñas que enxalzan a xustiza como fundamento da sociedade humana se estende na literatura xonia desde os tempos primitivos da epopeia, a través de Arquíloco e Anaximandro, ata Heráclito. Esta alta estimación do dereito polos poetas e os filósofos non precede á realidade tal como é posible pensala. É, polo contrario, tan só o reflexo da importancia fundamental que deberon de ter aqueles estímulos na vida pública de aqueles tempos, é dicir, desde o século VIII ata comezos do século V. Desde Hesíodo, concorda o coro dos poetas continentais. E entre todos resoa a voz de Solón de Atenas.
Toda manifestación do dereito estivo, ata entonces, dun modo indiscutible, en mans dos nobres, que administraban xustiza sen leis escritas, de acordo ca tradición. Pero a agudización crecente da oposición entre os nobres e os cidadáns libres, que debeu de xurdir como consecuencia do enriquecemento dos cidadáns alleos á nobreza, levou facilmente ó abuso político da maxistratura e á esixencia de leis escritas polo pobo ... O dereito escrito equivalía ó dereito igual para todos, altos e baixos. Agora, como antes, poden seguir sendo xuizes os nobres e non os homes do pobo. Pero no futuro se encontran suxetos, nos seus xuizos, ás normas fixadas da diké.
...O concepto de diké non é etimoloxicamente claro. Procede da linguaxe procesual, onde se dicía das partes contendentes que "dan e toman diké". Se comprendía así nunha mesma palabra a decisión e o cumprimento da pena. O culpable "da diké", o cal equivale orixinalmente a indemnización ou compensación. O perxudicado, que o seu dereito restablece o xuizo, "toma diké". O xuíz "adxudica diké". A significación fundamental de diké equivale así aproximadamente a dar a cada cal o debido... Significa o que a cada cal é debido e que cada cal pode esixir e, por tanto, o principio mesmo que garante esta esixencia.