O VERBO

Sitio:	Aula Virtual Fontexería
Curso:	Ortografía e gramática
Libro:	O VERBO

Impreso por:	Usuario convidado
Data:	xoves, 21 de novembro de 2024, 8:17 PM

Descrición

Gramática

Táboa de contidos

1. Verbos: introdución
2. Verbos que rematan en -er (CII) e en -ir (CIII)
3. Caracterización morfolóxica do verbo
4. Anotacións sobre os verbos regulares
5. Valores dos modos e dos tempos verbais
6. O infinitivo conxugado
7. O futuro de subxuntivo
8. O xerundio
9. O participio
10. Verbos con alternancia vocálica
11. VERBOS IRREGULARES
12. AS PERÍFRASES VERBAIS

Sintacticamente funciona como núcleo da frase verbal e admite complementos. Morfoloxicamente admite sufixos de modo e tempo (SMT) e de número e persoa (SNP)

I CONXUGACION andar	II CONXUGACION varrer	III CONXUGACION partir
INDICATIVO presente
ando andas anda andamos andades andan	varro varres varre varremos varredes varren	parto partes parte partimos partides parten
copretérito (pretérito imperfecto)
andaba andabas andaba andabamos andabades andaban	varría varrías varría varriamos varriades varrían	partía partías partía partiamos partiades partían
pretérito (pretérito perfecto)
andei andaches andou andamos andastes andaron	varrín varriches varreu varremos varrestes varreron	partín partiches partiu partimos partistes partiron
antepretétito (pretérito pluscuamperfecto)
andara andaras andara andaramos andarades andaran	varrera varreras varrera varreramos varrerades varreran	partira partiras partira partiramos partirades partiran
futuro
andarei andarás andará andaremos andaredes andarán	varrerei varrerás varrerá varreremos varreredes varrerán	partirei partirás partirá partiremos partiredes partirán
pospretérito (condicional)
andaría andarías andaría andariamos andariades andarían	varrería varrerías varrería varreriamos varreriades varrerían	partiría partirías partiría partiriamos partiriades partirían
SUBXUNTIVO presente
ande andes ande andemos andedes anden	varra varras varra varramos varrades varran	parta partas parta partamos partades partan
imperfecto
andase andases andase andásemos andásedes andasen	varrese varreses varrese varrésemos varrésedes varrésedes	partise partises partise partisemos partisedes partisen
futuro
andar andares andar andarmos andardes andaren	varrer varreres varrer varrermos varrerdes varreren	partir partires partir partirmos partirdes partiren
FORMAS NOMINAIS infinitivo
andar	varrer	partir
xerundio
andando	varrendo	partindo
participio
andado	varrido	partido
infinitivo conxugado
andar andares andar andarmos andardes andaren	varrer varreres varrer varrermos varrerdes varreren	partir partires partir partirmos partirdes partiren

Verbos que rematan en -er

1. Rematan en –er (CII):

converxer (*converxir)
demoler (*demolir)
derreter (*derretir)
diverxer (diverxir)
emerxer (*emerxir)
encher
erguer

esparexer (*esparcir)
espremer (*esprimir)
fender
ferver
premer
proer (*pruír, *escocer)

render (*rendir)
repeler
rexer (*rexir)
toller (“eivar, impedir”)
xemer (*xemir)

2. Tamén rematan en –er os derivados de bater, correr, romper e verter:

bater (*batir):
abater (*abatir), combater (*combatir), debater (*debatir), rebater (*rebatir)

correr :
concorrer (*concurrir)
decorrer
discorrer (*discurrir)
escorrer (*escurrir)
incorrer (*incurrir)
ocorrer (*ocurrir)
percorrer (*recorrer)
recorrer (“presentar recurso”, “pedir amparo”)
socorrer
transcorrer (*transcurrir)

romper:
corromper, interromper (*interrumpir), irromper (*irrumpir), prorromper

verter (*vertir):

converter (*convertir), inverter (*invertir), perverter (*pervertir), reverter (*revertir), subverter (*subvertir)

Verbos que rematan en –ir (CIII):

concibir (*concebir)
escribir (*escreber: dialectal de noso)
vivir (*viver)
dicir (*decir; *deser: dialectal de noso)
elixir (*elexir)
aducir
recibir (*receber)

Caracterización morfolóxica do verbo

1. Raíz (R): aporta o contido léxico (lexema); é o único constituínte obrigatorio:

1.1. Será rizotónica se leva acento (and-o), arrizotónica se non o leva (and-a-ba)
1.2. Indica se un verbo é regular ou irregular (neste caso haberá unha raíz de presente e outra de pretérito). Tamén muda nos verbos con alternancia.

2. Vogal temática (VT): Indica a conxugación: primeira (CI), segunda (CII) ou terceira (CIII).

A maioritaria tirámola do infinitivo:

CI: -a-: and-a-r
CII: -e-: varr-e-r
CIII: -i-: part-i-r

Pero presenta alomorfos (variantes):

-ø-: nas seguintes persoas das tres conxugacións:

p1 do pste. de indicativo: and-ø-ø-o, varr-ø-ø-o, part-ø-ø-o;
todas do pste. de subxuntivo: and-ø-e-mos, varr-ø-a-mos, part-ø-a-mos.

CI: -e-, -o-: no pretérito: and-e-i (p1) and-o-u (p3)

CII: -i-: en todo o copretérito: varr-i-a-mos; no participio, varr-i-do;
e nas p1 e p2 do pretérito: varr-í-n, varr-i-ches.

CIII: -e-: p2, p3, p6 do pste. de indicativo: part-e-s, part-e, part-e-n.

3. Sufixo de modo e tempo (SMT): Indíca modo, tempo, aspecto.

a) Indicativo:

presente e pretérito: -ø-: and-a-ø-s; and-a-ø-ches.
copretérito: –ba- na CI: and-a-ba-mos; -a- nas CII e CIII: varr-i-a-mos, part-i-a-mos.
antepretérito: -ra-: and-a-ra-mos.
pospretérito: -ria-: and-a-ria-mos.
futuro: -re- / -ra-: and-a-re-mos, and-a-rá-s.

b) Subxuntivo:

presente: -e- na CI: and-ø-e-mos; -a- nas CII e CIII: varr-ø-a-mos, part-ø-a-mos.
pretérito: -se-: and-á-se-mos.
futuro: -r- / -re-: and-a-re-s, and-a-r-mos.
imperativo: -ø-: and-a-ø, and-a-ø-de.

c) Nas formas nominais indica máis ben substancia (infinitivo) ou aspecto (xerundio e participio):

infinitivo: -r: varr-e-r;
participio: -do: varr-i-do;
xerundio: -ndo: varr-e-ndo.

d) Infinitivo conxugado: -r- / -re-: varr-e-r-mos, varr-e-re-n.

4. Sufixo de número e persoa (SNP):

P1: -ø na maioría: and-a-ba-ø, and-a-se-ø…
-o no pste. indicativo: and-ø-ø-o
-i no pretérito da CI: and-e-ø-i
-n no pretérito das CII e CIII: varr-í-ø-n

P2: -s en case todos os tempos: and-a-ba-s…
-ches no pretérito: and-a-ø-ches
-ø no imperativo: and-a-ø-ø-

P3: -ø na maioría: and-a-ra-ø, and-a-ría-ø…
-u no pretérito: and-o-ø-u, varr-e-ø-u

P4: -mos sempre: and-a-re-mos, and-a-r-mos

P5: -des na maioría: part-i-re-des, and-a-ø-des…
-stes no pretérito de indicativo: and-a-ø-stes
-de no imperativo: and-a-ø-de

P6: -n na maioría: part-i-rá-n, varr-e-se-n…
-ron no pretérito: varr-e-ø-ron

1. Diferenzas da nosa fala co estándar:

1.1. As p4 e p5 de copretérito, antepretérito e pospretérito de indicativo son

graves: andabamos, andabades; andaramos, andarades; andariamos, andariades;
esdrúxulas na nosa fala: *andábamos, *andárades, *andaríamos…

Cómpre, polo tanto, non acentualas na escrita.

1.2. As p2 e p5 do pretérito levan como SNP

no estándar: -ches, -stes: ti andaches, vós andastes;
na nosa fala -stes, -stedes: ti *andastes, vós *andástedes

1.3. A VT da p2 do pretérito da CII é

no estándar -i- : ti com-i-ches, ti tem-i-ches;
na nosa fala -e-: ti *com-e-eches , *com-e-stes.

1.4. A p3 do pretérito das CII e CIII levan como VT

no estándar, a do seu infinitivo: varr-e-u de varr-e-r; part-i-u de part-i-r;
pero na nosa bisbarra harmonizámolas consonte a fala respectiva:

*varr-i-u, part-i-u na fala fisterrá norteña (de Louro para norte)
varr-e-u, *part-e-u na fala fisterrá sureña (de Muros para sur).

1.5. As p4 e p5 do infinitivo conxugado levan -r- como SMT

no estándar -r-: and-a-r-mos, and-a-r-des;
na nosa fala usamos -re-: *and-á-re-mos, *and-á-re-des.

2. Son regulares os verbos seguintes:

2.1. andar, coa raíz sempre and-: andei, andou, andarades, andasen…;

non *anduv- nin *andiv-: *anduven, *andivo, *andivera…

2.2. Nos verbos regulares crer, ler, rir e derivados (descrer, reler, sorrir...) prodúcense certas contraccións: les, cres, ris; non *lees,* crees, *ries

liches, criches, riches; non *leiches,* creiches, *reiches

lemos, cremos, rimos…; non *leemos, *creedes, *reiron…

2.3. Son regulares os rematados en

-cer: acontecer, adoecer, agradecer, aparecer, coñecer (*conocer), crecer, obedecer, escurecer (*oscurecer), nacer…:

carezo, coñezo; obedeza, naza…; nunca *aparezco, *aparezca, *obedezca…

-cir: conducir, introducir, producir, reducir, traducir…:
conduzo, conduza, conducín…; nunca *conduzco, *traduzca, *traduxen…
Exceptúanse os irregulares facer e dicir.

2.4. Son regulares os rematados en –uír: incluír, atribuír, construír, diminuír (*disminuír), posuír (*poseer)…:

inclúo, inclúa; posúo, posuín, posúa…;

non *incluio, *construia, *atribuia, *poseo…

2.5. Son regulares os rematados en

-ear: nomear (*nombrar), cear (*cenar), encadear (*encadenar)…:

nomeo, nomeei; ceo, ceei; encadeamos…

-oar: amontoar, enxaboar, repoboar (*enxabonar), coar(*colar), perdoar (perdonar), magoar, acaroar, coroar, soar, abotoar, voar:

abotoo, abotoei, enxaboei, perdoe…;

nunca *abotonas, *repoblamos, *colar, *perdone, *coronado…

2.6. Introducen -i- na p1 do presente de indicativo e en todo o presente de subxuntivo os verbos rematados en

-aer: caer (decaer, recaer)e os derivados de traer (este é irregular): atraer, distraer:

caio, caes…; caias, caias caia…; distraio, distraia, distraias…

Na nosa fala adoitamos facer *trao, *caamos…

Reparemos: caiamos, saiamos son subxuntivos, fronte ao copretérito caïamos, saïamos, con diérese por mor de marcar o hiato; estas na nosa fala son esdrúxulas: *caíamos, *saíamos.

-oer: choer (“pechar”), doer, moer (remoer), proer (“picar o corpo”, *escocer), roer (corroer): moio, moiamos, roiades, doian… que na nosa fala facemos *doa, *roa…

-aír: saír, sobresaír…: saio, saian.

Cómpre evitar o castelanismo *salir (*salo, *salan…)

-oír: oír, desoír…: oio, desoiades, que na nosa fala adoitamos facer *oa, *desoan…

O verbo oír ten a variante ouvir, irregular, coas dúas raíces

ouv- en case todos os tempos: ouves, ouvía, ouviu, ouvise…
ouz- só na p1 do pste. de indicativo: ouzo (logo ouves, ouve, ouvimos…)
e en todo o pste. de subxuntivo: ouza, ouzas…

INDICATIVO (modo non marcado, expresa a realidade)

Presente (ando, varro, parto):
1. Tempo presente e aspecto imperfectivo: falamos moito esta tarde.

2.1. Presente intemporal ou permanente: o carballo é unha árbore.

Realidades concibidas fóra do tempo, eternas ou de validez ilimitada.

2.2. Presente habitual: temos clase polas mañás.

Accións que se repiten con regularidade.

2.3. Presente por futuro (prospectivo): vémonos mañá.

Acción futura.

2.4. Presente histórico: Rosalía publica Cantares Gallegos o 17 de maio de 1863.

Acción pasada: frecuente en narracións para dar viveza e proximidade psicolóxica.

2.5. Presente imperativo: Ti fas todo o que che manden.

Copretérito ou imperfecto (andaba, varría, partía)

1. Tempo pasado, aspecto imperfectivo: moi ben o pasabamos no verán.

Tamén, valor relativo relacionado con outro tempo: cando cheguei á casa, saía Lula.

2.1. De cortesía: eu quería saber se venden ordenadores.

Para preguntar ou pedir algo.

2.2. Narrativo: Unha vez había un home ao que lle medraba a orella dereita.

Con certa vaguidade temporal.

Pretérito ou pretérito perfecto (andei, varrín, partín)

1. Tempo pasado en relación ao presente, aspecto perfectivo: chegou onte pola noite.
2.1. Anterior a un momento futuro: cando chegue a noite xa se esqueceu.
2.2. Futuro negativo: o coche que che prometín creo que xa o viches.

Antepretérito ou pluscuamperfecto (andara, varrera, partira):

1.Acción anterior a outra pasada: cando cheguei á estación xa marchara o tren.
2.1. De cortesía: quixera que me deixase unha cousa.
2.2. Desiderativo: quen me dera esa moto!
Este tempo pode aparecer en contextos idénticos aos do pretérito de subxuntivo (non sabía que estiveras, non sabía que estiveses). Pero a forma en -se non pode aparecer cos valores do antepretérito de indicativo: cando cheguei, xa *marchase o tren.

Pospretérito ou condicional, futuro hipotético (andaría, varrería, partiría)

1. Acción posterior con respecto ao pasado: dixo que despois che faría o encargo.
2. Probabilidade (sen significado temporal): serían moi intelixentes, pero fracasaron.

Futuro (andarei, varrerei, partirei)

1. Acción que se realizará despois do presente: pasadomañá xogaremos un partido.
2.1. De obrigatoriedade: mañá estudarás máis.
2.2. De probabilidade: terá cincuenta anos.

SUBXUNTIVO (modo da irrealidade; no terreo do desexo, da posibilidade…)

Presente (ande, varra, parta)

Tempo presente: dille que vaia hoxe.
Tempo futuro: quero que fagas todo isto.
Imperativo: non berres que non son xordo.

Pretérito (andase, varrese, partise)

Pode indicar pasado, presente ou futuro, dependendo da situación na que se estea a falar: aconselloume que vise aquela película, non creo que chegase aínda.

Futuro (andar, andares…)

Acción non real con probabilidade de realizarse: cando viñeres pola casa, veralo.

(Vid. máis adiante)

IMPERATIVO: Expresa ordes, suxerencias, consellos…
Só ten como formas propias as p2 e p5: anda, andade; varre, varrede; parte, partide. Nas outras persoas emprégase o presente de subxuntivo:

responde ao que che preguntan,
que respondan ao que lles preguntan.

1. Fórmase sobre a base do infinitivo nominal, tanto nos verbos regulares coma nos irregulares: and-a-r, and-a-re-s, and-a-r, and-a-r-mos, and-a-r-des, and-a-re-n

2. Emprégase nos seguintes casos:

2.1. Cando leva suxeito distinto ao do verbo da oración dominante: entrou na casa sen o saberen os donos, ao chegaren as chuvias sacaban os paraugas.

2.2. Aínda tendo o mesmo suxeito que o da frase dominante, cando vai precedido de preposición, sobre todo se vai antes: para achegáreste a eles, toma precaucións; antes de marchardes, comede algo.
Cando vai posposto ao verbo da oración dominante, usarémolo fundamentalmente se hai certa distancia entre ambos: Seguide por ese estreito carreiro da beiramar ata verdes as illas.

3. Non o usaremos nunca:

nas perífrases: tedes que traballar,
cando a preposición é esixida polo verbo: non vos esquezades de cerrar ben a billa.

4. Úsase en frases completivas e circunstanciais do máis variado:

completivas (sen nexo): estardes atentos é fundamental, é preciso abrigármonos;
circunstanciais (sempre encabezado por unha preposición, nunca conxunción):

finais (con para): apurade un pouco máis o paso para chegardes a tempo;
causais (con por): por falarmos de máis, metémonos nun compromiso;
temporais (coa contracción ao): ao chegares, avísame;
condicionais (con de): de cociñares mellor, contrataríante;
concesivas e outros valores (con con): con choraren, non o van conseguir.

1. Forma: ten as mesmas desinencias que o infinitivo conxugado, de maneira que a súa forma pero nos verbos irregulares leva a raíz de pretérito:

coincide nos verbos regulares: andarmos e andarmos; comeren e comeren;
é distinta nos irregulares por levar a raíz de pretérito:

infinitivo conxugado: dicirdes, quereren, caberes;

futuro de subxuntivo: dixerdes, quixeren, couberes.

2. Valor: indica unha acción futura non real pero con probabilidade de realizarse:

cando viñeres pola casa, veralo.

3. Uso: este tempo verbal está case perdido na fala, tal vez por presión do castelán, pero

- consérvase en frases feitas e refráns: veña o ben e veña por onde quixer;

- estase a recuperar sobre todo na lingua literaria e en rexistros formais da escrita documental xurídica e administrativa: os que botaren o lixo fóra dos colectores, serán multados.

1. Forma: leva -ndo como SMT: and-a-ndo.

2. Valor: é unha forma nominal que ten aspecto imperfectivo (presenta a acción do verbo no seu desenvolvemento) e modifica adverbialmente o verbo: indo pola estrada viron un sapo.

3. Algunas peculiaridades:

3.1. Admite o sufixo -iño: ven correndiño!
3.2. Tamén pode acadar un valor imperativo: Andando, veña!
3.3. A súa repetición ten un carácter intensificador: remando, remando, remando… demos chegado.
3.4. Pódense conxugar, como acontece na nosa fala, algunas persoas: nós preparándomos o exame e vós a enredar.
3.5. Precedido da preposición en indica anterioridade: en acabando de cear, imos fóra tomar un xeado.
3.6. Ten un equivalente no infinitivo xerundial, a + infinitivo:

está chovendo ou está a chover.

1. Valor: é unha forma nominal de aspecto perfectivo (acción vista como rematada).

Pode funcionar como

adxectivo verbal: a película recén estreada;
valor propiamente verbal nas perífrases: non dan estreado a película.

2. Forma:

2.1. Os máis son regulares e fórmanse co SMT -do: and-a-do.

2.2. Hai verbos con participio irregular: aberto, feito, escrito, posto, morto, dito…

2.3. E hainos que teñen dúas formas:

unha regular (xeralmente usada nas perífrases e na pasiva): non me dou cansado;
e outra irregular (adoita funcionar como adxectivo): estou canso.

Velaquí algúns exemplos de verbos con dúas formas de participio:

acendido/aceso
bendicido/bendito
calmado/calmo
cansado/canso
chocado/choco
collido/colleito
comido/comesto
distinguido/distinto
enxugado/enxoito

escorrido/escorreito
espertado/esperto
fartado/farto
fixado/fixo
gastado/gasto
limpado/limpo
maldicido/maldito
nacido/nado
pagado/pago

prendido/preso
quentado/quente
resolvido/resolto
salvado/salvo
tinxido/tinto
tollido/tolleito
torcido/torto
volvido/volto

Mesmo poden aparecer tres formas para un verbo: envolvido, envolveito, envolto.

Verbos con alternancia vocálica (mudan unha vogal da raíz)

1. Verbos da CII que levan o ou e como última vogal da raíz: abren o timbre da vogal soamente nas p2, p3, p6 do presente de indicativo:

/ɛ/ bebo, bebes, bebe, bebemos, bebedes, beben
/ɔ/ como, comes, come, comemos, comedes, comen

Pero non no imperativo, que leva vogal pechada: come, comede; bebe, bebede. Reparade na diferente pronuncia: non come nada, fronte a come dunha vez!

Non o fan así, pois presentan sempre:
-timbre aberto: querer, quecer, esquecer; poder
-timbre pechado: deber, crer, ler, sobreser (e derivados)
e os rematados en –cer (parecer…)

2. Mudan /u/ por /ɔ/ algúns verbos da CIII que teñen u como última vogal do lexema (tamén só nas p2, p3 e p6 do presente de indicativo): Son os verbos tipo subir, tusir:
subo, sobes, sobe, subimos, subides, soben;
tuso, toses, tose, tusimos, tudides, tosen.
Tampouco no imperativo: o rapaz tose moito / rapaz, tuse tres veces!
Seguen este modelo, xunto cos derivados::

acudir;
bulir:
rebulir;
cubrir:
descubrir
encubrir
recubrir;
cumprir*;
cuspir (*escupir);
durmir;
engulir (“tragar”);

fundir*;
fuxir;
lucir:
deslucir
relucir…;
mulir*;
muxir;
pulir;
ruxir;
sacudir;
subir;

sufrir;
sumir:
consumir
ensumir;
tusir (*toser);
ulir;
urdir;
xunguir
xurdir

cumprir: só o verbo defectivo que significa “ser preciso, ser mester”: cómpre máis auga. Non cumprir cos restantes significados: a filla cumpre quince anos, non cumpren as normas.
fundir co significado de “render”: este xabón non fonde nada. Non fundir co significado de “licuar, dar forma”: o sol funde o xeo, mañá funden a escultura.
mulir: “abrandar, amolecer”, “botar mulime ou batume”.

3. Os verbos da CIII tipo pedir mudan o e da raíz por i nalgunas persoas e tempos:

presente indicativo (p1,2,3,6): pido, pides, pide, pedimos, pedides, piden.
presente de subxuntivo (todo): pida, pidas…
imperativo (p2): pide pedide.

Conxúganse así:

adherir;
advertir
divertir;
agredir
transgredir;
conferir
diferir
inferir
preferir

referir
transferir;
competir
repetir;
concernir
discernir;
espelir;
espir (*desnudar);
dixerir

inxerir
suxerir;
inserir (“introducir”);
medir;
pedir (e derivados)
reflectir (*reflexar);
vestir
investir
revestir

4. Cinco verbos da CIII, xunto cos seus derivados, presentan tripla alternancia:

servir
ferir
malferir
mentir

desmentir
sentir
asentir
consentir

resentir
seguir
conseguir
perseguir

proseguir

/ɛ/nas p2, p3, p6 do presente de indicativo: sirvo, serves, serve, servimos, servides, serven;

/i/ na p1 do presente de indicativo: sirvo

en todo o presente de subxuntivo: sirva, sirvas…, sirvamos…

na p2 do imperativo: sirve, servide

Presentan raíces distintas:

unha de pretérito para pretérito e antepretérito de indicativo, pretérito e futuro de subxuntivo,
outra de presente para o resto dos tempos;
poden presentar outras irregularidades noutros tempos ou persoas;
moitos destes verbos estenden a raíz da p1 do pste. de indicativo a todo o pste. de subxuntivo: caibo, caiba; veño, veña; vallo, valla …

A seguir aparecen os máis usuais, conforme o seguinte criterio:

evitamos citar formas do paradigma estándar cando coinciden coa nosa fala;
reparamos nas formas que adoitan usarse incorrectamente por castelanismo,
e nas que, por dialectalismo de noso, non coinciden co estándar.
Cando o estimamos oportuno, poñemos a continuación do pretérito a p1 dos tempos que levan a mesma raíz;
os tempos (pste., pretér.…) son de indicativo, de non indicarmos outro modo.

CABER

Pste.: caibo, cabes, cabe…

Pretér.: couben, coubeches… (coubera, coubese)

Pste. subx.: caiba, caibas …

Desviacións:

castelanismos coa raíz *quep- : *quepo, *quepa, *quepamos
regularización coa raíz cab- para pretérito…: *cabín, *caberamos…
regularización con *cab- no canto de caib-: *cabo, *caba, *cabas…
uso abusivo de coller por caber:

non collo por esa porta, non creo que colla:

non caibo por esa porta, non creo que caiba.

DAR

Pste.: dou, dás, dá …

Pretér.: dei, deches, deu, demos, destes, deron.

Pres. subx.: dea, deas …

A evitar:

castelanismo *de, *des… para pste. de subx. : que mo *de: que mo dea;
dialectalismo *din por dei para a p1 do pretér.: *din as grazas: dei as grazas;
as formas dá, dás levan til diacrítico: non dá as grazas, vén da praia;
dialectalismo de noso *dou para a p3 do pretér.( dou é só pste.):

hoxe non lle dou (pste.) as grazas, onte non mas deu (pretér.) el,
hoxe non lle dou (pste.) as grazas, onte non mas *dou (pretér.) el.

DICIR

Pste.: digo, dis, di, dicimos, dicides, din.

Copretér.: dicía... (dicindo…)

A evitar:

castelanismos coa raíz *dec-: *decimos, *decía, *decindo…e *dicen
nós temos a forma dialectal *decer (*deser con seseo)

ESTAR

Pretér.: estiven, estiveches… (estivera, estivese)

Pste. subx.: estea, esteas …

A evitar:

a raíz de pretérito *estuv-: *estuven, *estuvera, *estuvese…
*esté no canto de estea: non creo que *estés: non creo que esteas

FACER

Pste.: fago, fas, fai, facemos, facedes, fan

Pretér.: fixen, fixeches… (fixera, fixese, fixer…)

Pste. Subx. : faga, fagas… Participio: feito

HABER

Pste.: hei, has, ha/hai, habemos, habedes, han.

Pretér.: houben, houbeches… (houbera, houbese)

Pres. subx.: haxa…

A evitar:

castelanismo *huben…
é dialectalismo de noso *haba,* habas… no canto de haxa.

Pste. : vou, vas, vai, imos, ides, van.

Copretér.: ía, ías …

Pretér.: fun, fuches, foi, fomos, fostes, foron. Coincide co do verbo ser.

Pste. subx.: vaia, vaias …

Imperativo: vai, vamos, ide.

Vamos:

usámolo con valor imperativo (normalmente podémolo substituír por vaiamos: vamos dunha vez! vamos, veña!

nunca con valor de pste. indicativo: vós ides amodo, nós imos con présa; vós *vades amodo, nós *vamos con présa.

A evitar no copretér., no canto de ía:
- castelanismo *ibas, *ibas…
- forma dialectal de noso:*iña, *iñas…

PARIR

Pste.: pairo, pares, pare…

Pretér.: parín, pariches... (parira, parise...)

Pste. Subx. : paira, pairas, paira…

Evitar a regularización: *paro para o mes, oxalá *para sen dor; pairo para o mes, oxalá paira sen dor.

PODER

Pste.: podo, podes …

Pretér.: puiden, puideches … (puidera, puidese, puider)

Pste. subx. : poida, poidas…

A evitar:

castelanismo *pud- para pretér.: *puden, *pudera, *pudese…
*poido para a p1 do pste.
a nosa forma dialectal *poda, *podas… para pste. de subx.

POÑER ou PÓR (forma sincopada de poñer)

Podemos usar ambas raíces para moitas formas.

Pste.: poño, pos, pon, po(ñe)mos, poñedes ou pondes, poñen.

Copretér.: poñía… ou puña…

Pretér.: puxen, puxeches … (puxera, puxese)

Pospretér.: po(ñe)ría … Futuro: po(ñe)rei…

Pres. subx.: poña, poñas …

Infinitivo conxugado: poñer ou pór, po(ñe)res ou pores…

Xerundio: po(ñe)ndo.

Conxúganse igual os derivados: antepoñer/antepor, compoñer/compor, dispoñer/dispor, expoñer/expor, repoñer/repor…

PRACER

Pste.: prazo, praces, prace…

Pretér.: prouguen, prougueches, prougo… (prouguera, prouguese…)

Pste. Subx. : praza, prazas, praza…

Os derivados apracer, compracer, despracer non seguen o modelo na raíz de pretérito, son regulares: comprázome, non creo que iso me compraza… compraceume, xa o compracera / *compróugome, xa o *comprouguera.

QUERER

Pste.: quero, queres, quere…

Pretér.: quixen… (quixera, quixese…) Futuro: quererei… Pospretér.: querería…

Pste. subx.: queira, queiras …

Son dialectalismos de noso:
apócope *quer: non me quere, non me *quer;
quira para pste. subx.: oxalá os *quira / queira.

SABER

Pretér.: souben, soubeches … (soubera, soubese)

Pste. subx.: saiba, saibas …

A evitar:

castelanismo coa raíz *sup- para pretér.: *supen, *supera, *supese…
castelanismo coa raíz *sep- para pste. subx.: *sepa, *sepamos…
*soup- para pretérito: *soupen, *soupese...
é dialectalismo *sab- para pste. subx.: *saba, *sabamos…

SER

Pste.: son, es, é, somos sodes, son.

Pretér,: fun, fuches, foi, fomos, fostes, foron (fora, fose, for)

Pste. subx. : sexa, sexas…

A evitar:

os castelanismos *eres: *eres un trapalleiro: es un trapalleiro; e *sea, *seas…: oxalá *sea certo: oxalá sexa certo;
son dialectalismos:

*seña: non creo que *seña así: non creo que sexa así.
ti *fostes, vós *fóstedes: non *fostes ti, *fóstedes vós: non fuches ti, fostes vós.

TER

Pres.: teño, tes, ten, temos, te(n)des, teñen.

Pretér.: tiven, tiveches … (tivera, tivese, tiver)

A evitar o castelanismo *tuv- para pretérito: oxalá as *tuvese, oxalá as tivese.

Conxúganse igual os derivados: abster, ater, conter, deter, entreter (*entretener), manter, reter, soster.

TRAER

Pres.: traio, traes, trae …

Pretér.: trouxen .. (trouxera, trouxese, trouxer)

Pres, subx. : traia, traias …

Son dialectalismos de noso:

-ausencia de –i- intervocálico : *trao, *traa, *traamos…
-*trai no canto de trae: non mas *trai: non mas trae;
-raíz *trougu- (trough- coa gheda) para pretérito:
non o *troughen, non creo que mo *troughese;
non o trouxen, non creo que mo trouxese.

Os derivados son regulares: abstraer, atraer, contraer, distraer, extraer, retraer, subtraer (*substraer):

non me distraín: non me *distrouxen
aínda que me distraese: aínda que me *distrouxese
extraéronme un vulto: *estrouxéronme un vulto
nada me atraeu máis: nada me *atrouxo máis

VALER

Pres.: vallo, vales, vale …

Pretér.: valín, valiches, valeu ...

Pres. subx.: valla, vallas, valla …

A evitar: *valo; *vala, valas…: eu para iso non *valo: para iso non vallo; non creo que me *valan: non creo que me vallan.

Conxúgase igual equivaler.

VER

Pres,: vexo, ves, ve …

Copretér.: vía, vías …

Pretér.: vin, viches, viu, vimos, vistes, viron.

Reparar: viu de ver / veu de vir: Veu ao país e viu a fame que se pasa.

Evitar *veía, *veías…

VIR

Pres.: veño, vés, vén, vimos, vi(n)des, veñen.

Pretér.: vin, viñeches, veu, viñemos, viñestes, viñeron (viñera…)

Imperativo: ven, vi(n)de

Reparar no til diacrítico de vés, vén:

con eses lentes non ves nada, ¿vés comigo ao oculista?
os veciños non a ven, pero ela vén decote acompañada.
ven acó!

Para os verbos rematados en –aer (caer, traer…), -oer (doer, moer, proer…), -aír (saír…) e –oír (oír e ouvir): Véxase Verbo, 2.6.

Para ler, crer, rir e derivados: Véxase Verbo, 2.2

As perífrasis verbais son complexos verbais (sintagmas verbais) formados por dúas ou tres palabras:

-verbo auxiliar en forma conxugada;
-verbo auxiliado en forma non conxugada: infinitivo, xerundio ou participio;
-pode aparecer un nexo entre ambos:

-as preposicións de, a, para, por

-ou a conxunción que:

non o deches amañado, deberemos de amañalo, tes que amañalo

Este complexo verbal presenta unidade formal e significación conxunta:

-o verbo auxiliar aporta o significado gramatical: número e persoa, modo e tempo;
-o auxiliado dá o significado léxico.

A diferencia con outras combinacións semellantes de dous verbos (sei comer, quedou pensando), nas que o verbo auxiliar ou conxugado conserva o seu significado, nas perífrases non achega significado léxico: dou amañado (nada dou), tes que amañalo (nada tes).

Segundo o significado, diferenciamos as seguintes clases:

1. TEMPORAIS

Indican futuridade ou inminencia (algunhas aportan o matiz de intención). Só se constrúen con infinitivo.

Ir + infinitivo: vou ir a Muros, vou comer (intención)

Evitar o castelanismo: *vou a ir a Muros, *vou a comer.

Estar a/para + infinitivo: está para chegar, está a caer.

está a caer pode ser tamén aspectual imperfectiva: está caendo.

Haber (de) + infinitivo: hei (de) avisar, habemos (de) facelo.

Haber (pretérito) (de) + infinitivo: houbo (de) caer, houben (de) morrer.

Indica inminencia non cumprida no pasado.

Hai quen a considera aspectual imperfectiva.

Querer + infinitivo:
Con verbos referidos á meteoroloxía: parece que quere chover.
Cando o suxeito é un ser inanimado: as roseiras queren agromar.

2. MODAIS

Indican obrigación ou probabilidade. Só se constrúen con infinitivo.

2.1.Obrigativas:

Hai que + infinitivo: hai que estudar, hai que gañar como sexa.
Haber (de) + infinitivo: has (de) facer o que manden.
Ter que/de + infinitivo: tedes que levalo, tiña de ser así.
Deber (de) + infinitivo: deben (de) esforzarse máis.

2.2. Hipotéticas:

Haber (de) + infinitivo: han (de) ser as doce, ha (de) facelo nunha hora.
Deber (de) + infinitivo: debeu (de) pasar algo.
Poder + infinitivo (probabilidade): pode ter corenta anos, podo fallar.

3. ASPECTUAIS:

3.1. Imperfectivas: Indican acción non acabada, en desenvolvemento.
Constrúense con xerundio ou infinitivo xerundial.

Estar + xerundio ou a + infinitivo: está traballando, está a traballar.
Andar + xerundio ou a +infinitivo: anda falando, anda a falar.
Levar + xerundio ou a + infinitivo: leva horas falando/a falar.
Seguir + xerundio: aínda andas amolando?
Ir + xerundio: imos indo, vou fartando de ti.
Vir + xerundio: vén cantando coma se nada.
Poden indicar un proceso gradual (vaise achegando) ou ter un matiz reiterativo (leva moitos anos adestrando)

3.2. Perfectivas: Expresan a acción como acabada, un proceso rematado.
Xunto coas reiterativas constrúense con participio.

Acabar de + infinitivo: acaba de chegar, acabei de ler o poema.
Deixar(se) de + infinitivo: ao verme deixou de fochicar na gabeta.
Dar + participio: custoume, pero dei rematado; non dan acabado a obra.
Levar + participio: levo andado moito mundo, moito levo aturado.

Tamén valor reiterativo: moitos exames levo feito.

Ter + participio: sinto non ter chegado a tempo

Tamén valor reiterativo: moitas teño feito.

Ir + participio: o camiño xa vai andado.

3.3. Reiterativas: Expresan a repetición dunha acción.

Volver + infinitivo: volveulle dar unha recaída, volvereicho dicir.

Nunca con prep.: volve estar de moda / * volve a estar de moda.

Ter + participio: téñocho dito moitas veces, moitas lle teño contado.
Levar + participio: moitas luras levo matado.

3.4. Incoativas: Expresan o inicio dunha acción.

Comezar/empezar a + infinitivo: empezou a nevar.
Botar(se) a + infinitivo: botouse a chorar, botamos todos a correr.
Poñerse a + infinitivo: e vai e ponse a berrar.
Dar en + infinitivo: deu en falar e falar… e non paraba.
Romper a +infinitivo: ao oílo rompeu a rir.

3.5. Terminativas: Indican a acción no seu remate.

Chegar a + infinitivo: chegou a dicir que eras parvo.
Vir a + infinitivo: ao final veu a descubrirse a verdade.
Acabar por + infinitivo: acabou por se anoxar.

4. VOZ PASIVA: Ser + participio (a declaración foi lida polo secretario)
Pode considerarse unha perífrase ou analizarse como unha oración simple atributiva (o participio sería o atributo). É de uso moi escaso na escrita e case inexistente la lingua oral.