III SUFIXOS E TERMINACIÓNS
Sitio: | Aula Virtual Fontexería |
Curso: | Ortografía e gramática |
Libro: | III SUFIXOS E TERMINACIÓNS |
Impreso por: | Usuario convidado |
Data: | xoves, 21 de novembro de 2024, 9:58 PM |
Descrición
Sufixos e terminacións.
Táboa de contidos
- 1. -eu, -au
- 2. -cio, -cia (-ancia, -encia, -iencia, -uencia) /-zo, -za
- 3. -ción, -sión /-zón
- 4. -nte forma substantivos e adxectivos derivados de verbos
- 5. -mento
- 6. -e (-e, -se, -te) / -is
- 7. -ble, -bel
- 8. -us, -um (mantendo as formas latinas) / -o
- 9. -iño, -iña / -ino, -ina
- 10. e / -en
- 11. -án, -á / -án, -ana / -ano, ana
- 12. -ón, -oa / -ón, -ona
- 13. -on (átono) en palabras cultas
- 14. -tade, -dade / -edade /-idade /-iedade
- 15. -aría / -ería
-au: bacallau, pau.
-zo, -za nas patrimoniais
avaricia…;
silencio, vicio…;
substancia, vixilancia…;
aparencia, comenencia, (in)dependencia, ocorrencia, tendencia…;
ciencia, conveniencia-inconveniencia, experiencia, paciencia, (in)suficiencia…
Galicia e tamén Galiza.
andazo, cansazo, espazo (e derivadas), novizo, servizo-servizal-autoservizo, terzo-terzar (pero terciario), xuízo-axuizar-prexuízo.
prezo e derivadas: sobreprezo, (des)prezar, desprezo, desprezable, desprezativo, menosprezo;
pero aprecio, apreciación, apreciativo, precioso, preciosidade, preciosista.
-avinza, cobiza (e derivadas), crenza,
diferenza-indiferenza (pero diferencial, diferencialismo)
doenza, estanza (estrofa), finanza-financeiro (pero financiar, financiamento),
graza-desgraza, grazas (pero gracioso, graciosamente),
habenza, licenza (pero licenciar, licenciado…),
nacenza-renacenza, perseveranza, pertenza, preguiza (e derivadas),
presenza (pero presenciar, presencial), querenza (e derivadas), sentenza (pero sentenciar…), tenza-mantenza, xustiza (e derivadas).
-zón nas patrimoniais:
pero raciocinio - racional - racionalidade - racionalismo - racionalizar - racionamento.
Se o verbo é en –ar faino en -ante: camiñante, andante…
Se o verbo é en –er faino en -ente: valente, crecente…
Se o verbo é en –ir hai tres posibilidades:
-
-ente: maldicente, incidente, transixente, lucente, escribente, influente, vivente, consecuente.
Casos especiais: dormente (de durmir), servente (de servir)
-
-iente: conveniente, proveniente, interveniente, saliente, sobresaliente…
-
-inte: concluínte, contribuínte, saínte, seguinte-conseguinte, oínte-ouvinte, (re)constituínte.
-mento.
Sempre manteñen a vogal temática do verbo de que derivan: regulamento (de regular), esquecemento (de esquecer), seguimento (de seguir).
-
Non acaban en -s: interese, tose, valse.
-
Os sufixos gregos acabados en –is resólvense en -e: cute, epiderme, glote, metrópole, praxe, psique, sintaxe.
-
En -se as palabras orixinadas nas gregas en –sis, e son sempre femininas:
aluminose, análise, antítese, artrose, catequese, cirrose, crise, diagnose, diérese, diocese, dose, eclipse, elipse, énfase, esclerose, esexese, éxtase, fotosíntese, hidrólise, hipnose, hipótese, metamorfose, metástese, mitose, neurose, osmose, paráfrase, paréntese, perífrase, prótese, psicose, simbiose, síntese, tese, tuberculose, xénese.
- En -ite e –te as que proveñen das gregas en –tis, tamén todas femininas: amigdalite, apendicite, conxuntivite, gastrite, larinxite, otite, peritonite… Pero, diabetes.
Provén do sufixo latino –bilis e son válidas ambas solucións: amable-amábel, variable-variábel….
Reparade no acento e nos distintos plurais: amable-amables, amábel-amabeis.
-us: campus, corpus, humus, ómnibus, Venus, virus;
-um: álbum, cinefórum, contínuum, desiderátum, médium, presídium, parabéllum, quórum, súmmum.
-o, adaptándose: currículo, espírito, ímpeto, memorando, referendo, simposio, tifo, tribo, ultimato.
-iño, -iña:
adiviño, camiño, campesiño, daniño, estorniño, liño, mariño, mesquiño, niño, pergamiño, sanguiño, setemesiño, sobriño, veciño, viño, adiviña, andoriña, augamariña, cociña, culleriña, doniña, espiña, liña, madriña, marquesiña, menciña.
-ino, -ina:
asasino, cistalino, destino, divino, peregrino, gasolina, medicina, oficina, rapina…
-e: perden a nasal tanto patrimoniais coma cultas:
virxe, orde, imaxe, chantaxe, crime, lume, costume…; abdome, ditame, exame, nume, réxime, vexame, xerme…; glute, lique, pole, seme….
-en: só lumen (unidade da física) e dolmen.
- -án, -á na maioría das formas populares:
En moitos xentilicios:
afgán-afgá, alemán-alemá, castelán-castelá, catalán-catalá, arousán-arousá, carnotán-carnotá, compostelán-compostelá, esteirán-esteirá, ferrolán-ferrolá, fisterrán-fisterrá, muradán-muradá….
Admítense tamén, á beira das formas anteriores, os localismos propios da fala respectiva:
- masculinos burelao, courelao, caldelao, limiao (fem. sempre –á: burelá, caldelá…)
- e os femininos fisterrán, muradán, esteirán (coincidentes co masculino)
- -án, -ana en vocábulos con significado pexorativo:
- -ano, -ana en palabras cultas:
anglicano, artesiano, bacteriano, decano, diluviano, franciscano, fulano, gregoriano, humano, luterano, mahometano, meridiano, metropolitano, miliciano, mundano, paisano, pondaliano, profano, provinciano, puritano, republicano, rosaliano, semana, soberano, tirano, transmontano, urbano, veterano, vexetariano.
En moitos xentilicios non galegos:
africano, americano, asturiano, australiano, boliviano, cubano, hispano, italiano, lusitano, peruano, romano, valenciano.
-ón, -oa en xeral:
anfitrión-anfitrioa, campión-campioa, ladrón-ladroa-ladra, león-leoa, patrón-patroa, bretón-bretoa, saxón-saxoa.
-ón, -ona:
nos aumentativos: zapatón, homón…; mullerona, casona…
nos pexorativos derivados de verbos: abusón-abusona, acusón-acusona, faltón-faltona…
-tade só, e nalgúns casos, en posición posconsonántica: dificultade, facultade, vontade…
-dade (-edade, -idade, -iedade):
- en posición tamén posconsonántica: bondade, herdade,, lealdade, mortaldade, trindade, virxindade; liberdade, puberdade;
- sempre en posición posvocálica: enfermidade, novidade, realidade
- en –iedade as derivadas de adxectivos en –io: notoriedade, solidariedade…, a non ser necidade, sucidade.
-aría ou –ería indistintamente e en xeral, con preferencia para a primeira: armaría, artillaría, bruxaría, carnizaría, carpintaría, cervexaría…ou armería, artillería, carnicería…
Só -aría nas derivadas de substantivos en –ario (comisario, notario…): comisaría, notaría, secretaría…
Só -ería en galicismos modernos: batería, galantería, galería, mercería.