A LITERATURA GALEGA DENDE AS ORIXES ATA O SÉCULO XIX
3. A LITERATURA DO REXURDIMENTO
3.2. Manuel Curros Enríquez
Manuel Curros Enríquez nace en Celanova, 0urense, no 1851. Alí vive ata que, con catorce anos, debido ós frecuentes enfrontamentos con seu pai decide irse a vivir a Madrid, onde estudiará -baixo protección dun veciño- e máis tarde traballará de xornalista.
De Madrid -e despois de pasar un ano de exilio en Londres por mor dun artigo político-volve a Ourense, onde se establece despois de gañar un concurso literario. Este feito anímao a publicar no 1880 o seu primeiro libro en galego, Aires da miña terra, que, formado por poemas cívicos, costumistas e intimistas, supón a súa definitiva consagración como poeta.
Do pouco que levamos visto da súa vida, xa podemos albiscar en Curros un carácter rebelde que fai del un poeta eminentemente cívico, pois, na súa creación, como na súa vida, parte do presuposto de que o poeta ten unha misión ética e social: a poesía é para Curros unha arma para propagar unha mensaxe que abra os ollos ó pobo e que denuncie as inxustizas da sociedade, tal e como queda patente no seu poema Crebar as liras:
Non. Feita está a pormesa
i é menester cumprila.
A patria morre. Malia
o fillo que a non mira!
E malia quen lle negue,
por tedio ou cobardia,
os himnos que a amortaxen,
o sangue que a redima!
(...)
Non a crebés, poetas!
templai-na en ódeo, en ira,
hastra que dela saian
as esplosiós das minas,
hastra que cada nota
como unha espada fira,
como un andácio barra
as vellas teogonias.
Gustoso esnaquizara
e resinado a miña,
si neso do meu pobo
a sorte consistira;
mais, mentres orfo e triste
os meus consolos pida,
creba-la...¡ na tua testa
tan solo, tirania!
Tal e como dixemos, Curros escribe tamén poesía costumista, pero despois do visto, sobra dicir que el nunca foi un verdadeiro poeta costumista, á súa preocupacion ideolóxica estórballe a enxebre e desinteresada preocupación do vivir aldeán; de aí que toda a súa creación, deste tipo, se reduza ós tres poemas cos que gañou o certame poético de Ourense: Con Unha boda en Einibo gañou Curros o apartado do concuso que versaba en torno a un costume galego; con A Virxe do cristal gañou o que versaba en torno a unha lenda, e con O gueiteiro, gañou Curros o apartado adicado ó retrato dun tipo galego.
Da poesía intimista pensa Curros que es una forma egoista y el poeta más que nadie se debe a la humanidad y al mundo que le rodea” de aí que só se permitise escribir poemas deste tipo en moi contadas ocasións, para plasmar o seu desengano, a súa desolación, a súa anguria e pesimismo ante determinadas circunstancias da súa vida, a morte de Rosalía, da súa nai, ou do seu fillo:
¡Ai!...
¿Como foi?...-eu topábame fóra
cando as
negras vixigas lle deron;
polo aramio súa nai avisoume
i
eu vinme correndo.
¡Coitadiño! Sintindo os meus pasos
revolveu cara
a min os seus ollos
Non me viu... e chorou..., ¡ai! xa os
tiña
ceguiños de todo.
No me acordo qué tempo me estiven
sobre o berce de dor
debruzado;
sólo sei que me erguín co meu neno
sin
vida nos brazos...
Bolboreta de aliñas douradas
que te pousas no berce
baleiro,
pois por el me perguntas, xa sabes
qué foi do
meu neno.
Así pois, a poesía é, para Curros, un vehículo para a transmisión das súas ideas, pero ¿cales son as súas ideas?
Curros pensaba que as únicas saídas para acabar coas inxustizas do presente, eran a democracia e o progreso. Segundo el, a democracia e o progreso traerían a unidade dos pobos nun estado universal cun idioma tamén universal e aquí residiría a harmonía desexada. Esta idea chocaba co seu galeguismo, e así xorde no poeta un conflicto ó intentar conciliar esa crenza no estado e na lingua universal e o seu sentimento, natural e involuntario, que o unía á súa terra, Galicia, e á súa lingua, o galego. Curros pretende xustificar o feito de escoller o galego como a lingua da súa escrita dicindo que esta será a lingua universal pero, quizais porque se deu de conta da inconsistencia racional deste argumento, acaba por concluír que escolle esta lingua por lazos afectivos, porque foi a lingua dos seus antepasados, en definitiva a lingua das súas raíces; e a partir de aquí, Curros eríxese como o bardo e o profeta do pobo galego. Este conflicto queda patente na Introducción de Aires da mina Terra:
Como paran no mar todos os ríos,
como os raios do sol paran nun centro,
todas as lénguas han de parar nunha,
que hemos de falar todos, tarde ou cedo.
Por que botar ó púbrico este libro
si a división dialéutica condeno?,
diredes, con razón, os que leades,
si as ledes, estás páxinas? Direivolo:
Cando todas as lenguas o fin topen
que marca a todo o providente dedo,
e cos vellos idiomas estinguidos
sola unha fala uníversal formemos,
esa fala pulida, idioma úneco,
máis que hoxe enriquecido, e máis pefeuto,
resume das palabras máis sonoras
que aquelas nos deixaran como herdo;
ese idioma, compendio dos idiomas,
como onha serenata pracenteiro,
como onha noite de luar docísimo,
será -¿que outro sinón?- será o gallego.
Fala da miña nai, fala armoñosa,
en que o rogo dos tristes rube ó ceo
i en que decende a prácida esperanza
ós afogados e doridos peitos,
No teu nome, por terras e por mares
ofercerei paz e salú ós enfermos,
falarei-lles da pátria ós desterrados,
de libertade e redención ós servos.
Anunciarei o dia do teu trunfo
por cibdades e vilas e desertos,
e si por te anunciar me apedrearen,
inda ó morrer te mentarán meus beizos!
Despois desta explicación, comeza a louvar o progreso:
NA CHEGADA A OURENSE DA PRIMEIRA LOCOMOTORA
Vela aí vén, vela aí vén avantando
cómaros e corgas, e vales, e cerros.
¡Vinde vela, mociños e mozas!
¡Saludaina, rapaces e vellos!
Por onde ela pasa
fecunda os terreos,
frolecen os eidos
Vela aí vén, vela aí vén tan houpada,
tan milagrosiña, con paso tan meigo,
que parece unha Nosa-Señora
unha Nosa-Señora de ferro.
Tras dela non veñen
abades nin cregos;
mais vén a fartura
¡i a luz i o progreso!
E, despois de falar da necesidade de que todos os galegos se unan para acabar coas inxustizas, comeza a criticar os males que aqueixaban a nosa sociedade, a miseria, a emigración, o escurantismo, o clero:
MlRANDO Ó CHAU
Dios, non atopando
cousa en qué entreterse,
farto de estar solo
cavilando sempre
en forxar cadeas,
traballos e pestes;
a razón buscando
i a causa en que pende
que tan poucas almas
polas portas lle entren,
do seu paradiso
deixando os verxeles,
saleu de apaseo
certa mañá quente,
do reuma e da gota
por esparexerse.
Como é xa velliño
i o coitado vese
tocante á saúde
moi pouco valente,
cansouse ós dous pasos;
mais como alí a rentes
topase un asento,
sentouse, i alegre,
por cima das nubes
asomando a frente
i a terra buscando
cos ollos celestes,
-¡Carápesta!- dixo
falando entre dentes-;
Si dou coese mundo,
que o demo me leve.
Debeu de atopalo
si o conto non mente,
porque el dalí a pouco
quedou como a neve,
cos ollos cravados
que espantan e feren,
nun bulto que iñoro
si é de home ou de verme
Mirouno dispacio
e viu que era un ventre
coas sedas vestido
máis ricas de Oriente
Nun solio sentado
que envidian os reises,
i en capa revolto
de tépedas peles,
ceibando saudabres
arrotos de enchente,
da terra, súa escrava,
recolle os presentes;
e si hai algún louco
que, probe ou rebelde,
diñeiro non teña
i a darllo se negue,
o ventre que, mudo,
falar sabe ás veces,
con solo que diga:
"¡Pauliña no herexe!',
o herexe é borrado
da lista da xente.
Mirando este monstro,
Dios dixo entre dentes:
-¡Bah, bah!... Si "tu es Petrus",
que o demo me leve.
Este e outros poemas da obra tremendamente críticos coa Igrexa, provocan a súa excomuñón, o seu procesamento e o conseguinte cese no seu traballo de funcionario, que o leva a abandonar Ourense e volver a Madrid. E aí, no 1888 -máis inconformista e crítico, se cabe, e xa moi afastado da Igrexa católica, por todo o que viña de pasar- escribe o seu segundo libro, O divino sainete, parodia da Divina Comedia, no que aproveita para arremeter contra os seus inimigos, encarnación dos vicios humanos que el quere criticar, nas claves de humor pesimista e sarcástico da nosa terra.
Co motivo do xubileo do Papa León XIIl, Curros decide -na súa obra- ir a Roma en peregrinación para redimir os seus pecados... Esta viaxe realízaa da man de Francisco Añón, escritor ó que atopara ó mando do Santa Compaña, nun tren, no que atopará ó bispo de Ourense, a Emilia Pardo Bazán, a beatos, a editores...que van encarnar os sete pecados capitais. Chegados a Roma, Curros e Añón acoden á misa do Vaticano; unha vez alí, Curros, non soportando a hipocresía dun Papa que predica a humildade mentres el se rodea dunha parafernalia de luxo, chámalle a León XlIl farsante, o Papa escoita estas palabras e convida a Curros e a Añón a xantar. No xantar Curros aconsella a León XlIl que renuncie a todas as súas riquezas, o Papa promételle facelo e vivir de caridade, pero sobre todo isto, Añón escéptico, opina:
¡Nunca
se compren
os programas liberais!
Despois deste segundo e último libro, desgustos profesionais e familiares lévano a residir deixando de lado unha breve estadía en Madrid na que ninguén lle ofrece traballo- en Cuba, onde morre no 1.908.
O seu corpo trasládase á Coruña onde é enterrado, acompañado, unha vez máis, de gran polémica: se a oficialidade optou polo enterro católico, a oposición non deixou de reivindicar o seu carácter laico e libre pensador.
Déixovos o enlace a algunhas cancións feitas a partir de poemas de Curros Enríquez.
Se queredes, escolledes un (se coñecedes vós outro que vos apeteza máis, adiante) e facedes un traballo sobre el.
Déixovos, a continuación, as letras dos poemas que vides de escoitar e dalgún outro máis:
I
No xardín unha noite sentada
ó refrexo do branco luar,
unha nena choraba sin trégolas
os desdés dun ingrato galán.
I a coitada entre queixas decía:
"Xa no mundo non teño ninguén,
vou morrer e non ven os meus ollos
os olliños do meu doce ben".
Os seus ecos de malenconía
camiñaban nas alas do vento,
i o lamento
repetía:
"¡Vou morrer e non ven ó meu ben!"
Lonxe dela, de pé sobre a popa
dun aleve negreiro vapor,
emigrado, camiño de América
vai o probe, infelís amador
I ó mirar as xentís anduriñas
cara a terra que deixa cruzar:
"Quen pudera dar volta -pensaba-,
quen pudera convosco voar!..."
Mais as aves i o buque fuxían
sin ouír seus amargos lamentos;
sólo os ventos repetían:
"¡Quen pudera convosco voar!"
Noites craras, de aromas e lúa,
desde entón ¡que tristeza en vós hai
prós que viron chorar unha nena,
prós que viron un barco marchar!...
Dun amor celestial, verdadeiro,
quedou sólo, de bágoas a proba,
unha cova
nun outeiro
i on cadavre no fondo do mar.
II
Ahi ven o maio
de frores cuberto
puxeronse a porta
cantandome os nenos
os puchos furados
pra min extendendo
pedironme crocas
dos meus castiñeiros
Pasai rapaciños
calados e credos
que o que é polo de hoxe
que darvos non teño
eu sonvos o probe:
o povo galego
pra min non hai maio,
pra min sempre é inverno.
Cando eu me atopare
de donos liberto
que o pan non mo quiten,
trabucos e prestemos
que, coma os do abade,
frorezan meus eidos
chegado haberá enton
o maio que eu quero.
Queredes castañas
dos meus castiñeiros
cantademe un maio
sen bruxas nin demos
un maio sen segas,
usuras nin preitos.
nin foros nin cregos
III
¿Como foi?... –Eu topábame fóra
cando as negras vixigas lle deron;
polo aramio súa nai avisoume
i eu vinme correndo.
¡Coitadiño! Sintindo os meus pasos
revolveu cara a min os seus olllos.
Non me viu... e chorou... ¡ai!
xa os tiña ceguiños de todo.
Non me acordo que tempo me estiven
sobre o berce de dor debruzado;
sólo sei que me erguín co meu neno
sin vida nos brazos...-
Bolboreta de aliñas douradas
que te pousas no berce baleiro
pois por el me perguntas, xa sabes
que foi do meu neno.
IV
Do mar pola orela
mireina pasar,
na frente unha estrela,
no bico un cantar.
E vina tan sola
na noite sin fin,
¡que inda recei pola probe da tola
eu, que non teño quen rece por min!
A musa dos pobos
que vin pasar eu,
comesta dos lobos,
comesta se veu...
Os ósos son dela
que vades gardar.
¡Ai, dos que levan na frente unha estrela!
¡Ai, dos que levan no bico un cantar!