ANM 1. A música tradicional

Introdución

Que é? I

Vexamos uns cantos termos que ás veces poden levar a confusión.

Folklore (ou folclore)  é unha palabra de orixe inglesa, que combina 'folk' (pobo) e 'lore' (saber, coñecemento). É o  conxunto de tradicións, costumes, manifestacións artísticas e demais saberes dun pobo. Inclúe tamén a música propia de cada pobo.

Así naceu o termo 'folklore musical' ou música folclórica para tratar a tradición musical que foi evoluíndo e transmitíndose oralmente.

As músicas novas escoitábanse nas feiras, nas viaxes, traíana xentes de fóra... e adaptábanse ás veces á nosa lingua, aos instrumentos musicais dos que dispoñían ou ao xeito de cantar propio.

Antes da aparición dos mass media ou medios de comunicación masiva (basicamente os de transmisión sonora: discos, radio, televisión, internet), a música folclórica era a propia do pobo, entón era a 'música popular', mais isto mudará máis adiante. Tamén se fala de música étnica, música rexional ou música típica.

Nalgúns contextos, a palabra 'folclore' ou 'folclórico' adquiriu un valor pexorativo, como sinónimo de algo rancio ou reseso.

Por iso, hoxe emprégase o termo 'música de tradición oral' ou música tradicional, que é o que utilizamos aquí.

A través do repertorio das bandas, dos orfeóns e do fonógrafo empezaron a escoitarse e popularizarse pezas novas con ritmos novidosos, algúns dos cales se adaptou perfectamente, coma a rumba ou a mazurca, é dicir, a nosa cultura asimilounos.

A comezos dos anos 30 do século pasado, co comezo das emisións de radio en Galicia e súa popularización, entran cancións e ritmos alleos. A partir de aquí falamos de música popular para o conxunto de pezas que se introducen a través dos mass media, vinculados á sociedade industrial e urbana. Esta música xa ten autores ou autoras determinados, escríbese e grávase para que perdure e xa non ten máis función cá de entreter ou acompañar a escoita ou os momentos de lecer.

Dende mediados do s.XX, empezaron a aparecer grupos musicais que renovaban e modernizaban as pezas da música tradicional. Naceu así a música folk ou folc, que non debemos confundir. Se ben parte da música tradicional, está máis preto da música popular, pois difúndese polos medios de comunicación e entra nas regras da industria musical e os dereitos de autoría. Outra etiqueta que se emprega moito é world music, ou música(s) do mundo, para as músicas tradicionais dende unha perspectiva globalizadora a nivel mundial e xa cun certo matiz comercial e de mestizaxe entre culturas.

A etnomusicoloxía (etno: pobo + música + logos: estudo de) é a disciplina que estuda a música tradicional como feito cultural no seu contexto social, non dun xeito illado.

Que é? II

A música tradicional caracterízase por ser:

-anónima: non importaba de quen era a autoría dunha melodía nova ou dunha copla: do pobo para o pobo. Aínda non apareceran os dereitos de autor.

-de transmisión oral: aprendíase case sempre en grupo, escoitando a outras persoas e repetindo de memoria. Así, non hai unha versión única e auténtica e aparecen moitas variantes da mesma peza.

-funcional, tocábase ou cantábase para algo: para a voda, para a sementeira, para un xogo infantil...

-representativa do pobo: a sociedade que emprega esa música, acéptaa como propia.

Plano xeral dunha romería en Noia, no intre de bailar a regueifa. Galiciana. (Dominio público)

A xente aprendía de xeito oral e transmitíanse de xeración en xeración distintas melodías e letras, aínda que con pequenos cambios e adaptacións. Así, tiñamos unhas pezas vivas, que se modificaban segundo ían pasando a través do tempo. Unhas cambiaban, algunhas íanse esquecendo ata desapareceren e outras novas, que gustaban pola causa que fose, permanecían da memoria do pobo e asegurábase a súa permanencia.

Falamos dunha sociedade moi vinculada ao medio rural, onde a maioría da xente se dedicaba ao agro, á pesca e a oficios artesáns (cesteiros, tecedeiras...). Un pobo no que a natureza definía o ciclo anual (con base nas colleitas, sementeiras...), con influencia da relixión e moita importancia da comunidade. Un mundo con cambios lentos, de comunicación e intercambio a pequena distancia e con pouca cultura escrita.

Que é? III

No último terzo do XIX, canda á emigración masiva a Latinoamérica, o Rexurdimento e o Nacionalismo na nosa cultura promoven unha apertura e defensa do propio e inzan as bandas de música, os orfeóns, as rondallas e os coros galegos. Estes seguían o modelo do pontevedrés Perfecto Feijoo, quen reproducía cadros populares galegos con instrumentos e vestimenta tradicional. Así creou en 1883 o grupo Aires d'a terra, aos que seguirán Toxos e froles en Ferrol (1915) e Cantigas da Terra na Coruña (1916).

Tamén no s.XIX aparecen as bandas de música populares. As primeiras de Galicia son a de Ribadavia (1840) e a de Santiago (1850). Teñen moita importancia para a divulgación musical e para o ensino. Nos quioscos de música das cidades e vilas, nos pasarrúas ou nas prazas e nos torreiros interpretaban marchas de desfile e os novos xéneros bailables como vales, mazurca, chotis ou polcas.

Emilia Pardo Bazán promoveu na Coruña en 1884 a Asociación del folklore gallego, para a recuperación e posta en valor desta música. Crearon un cuestionario para quen quixera recoller cultura tradicional. Apareceron daquela os cancioneiros galegos de Pérez Ballesteros (1885-1886), de Marcial Valladares (1887) e o de José Inzenga (1888). Estas compilacións e investigacións influirán na nosa música culta de comezos do s.XX. 

Partindo de cancións tradicionais, o compositor Marcial del Adalid, que coñecera a música de moda en Londres e París, creou Cantares viejos y nuevos de Galicia.

Como se facía en alemán cos lieder e noutras linguas,  os compositores e compositoras galegos compuxeron pezas para canto e acompañamento (piano case sempre). Estes temas presentáronos como cántiga, cantiga, balada, romanza ou como melodía galega.

Thomas Münter. Gran Teatro do Centro Galego da Habana en Wikimedia Commons (CC BY-2.0)

A partir de poemas do Rexurdimento aparecen moitas melodías galegas. Gustaban principalmente os temas da morriña, a vida na aldea ou o drama da emigración. Sobre o poema de Curros Enríquez No xardín unha noite sentada, o compositor Xosé Castro 'Chané' crea Unha noite na eira do trigo. Esta melodía galega popularizouse moito e, xa con variantes melódicas ou de texto e descoñecendo os autores,  case a poderiamos considerar música tradicional.

Outra melodía galega das máis coñecidas é Negra sombra, do lugués Xoán Montes a partir do poema de Rosalía de Castro.

Destacan tamén Xosé Baldomir e Euxenia Osterberger, que compuxo melodías galegas e pezas para piano inspiradas en música tradicional.

Así mesmo, Pascual Veiga crea obras moi popularizadas como a Alborada Gallega.  Este compositor de Mondoñedo musica o poema de Eduardo Pondal, Os pinos, que se estreou na Habana en 1907, que se converte no Himno Galego, malia non se facer oficial deica o Estatuto de 1981.

Continuouse ao longo deste tempo coa recollida de música tradicional. 

Casto Sampedro (1848-1937), fundador do Museo de Pontevedra, recolle arredor de 500 melodías de máis de 60 concellos.  

O lugués Xesús Bal y Gay, que estivo exiliado en Cambridge tras a Guerra Civil, recompilara moitos cantos galegos coa axuda do asturiano Eduardo Martínez Torner, publicando un traballo moi preciso, o Cancioneiro Gallego en 1973.

O traballo máis completo é o Cancioneiro popular galego (1984-1995), de Dorothé Schubarth e Antón Santamarina, que presenta, analiza e clasifica, en sete tomos, material recollido por toda Galicia.

Dunha ollada

Canto sei!