Aperçu des sections
-
Tema 0: Planeta lume.
Autor: Alberto Abadín Cid
Esta obra está baixo unha licenza Recoñecemento-NonComercial-CompartirIgual 3.0 Unported de Creative Commons. -
Tema 1: Sistemas materiais e enerxía.
Esperto. Un raio de luz entra pola fiestra e progresivamente vou sendo consciente do que hai ao meu arredor. Na mesa está o cómic que estou a ler e os cascos cos que escoito música, no estante os libros e as fotos… Érgome e miro pola fiestra. Un varredor recollendo lixo, o dono do bar colocando as mesas da terraza, coches que pasan,… e entre dous edificios asomando o Sol. Ao amencer todo parece cobrar vida grazas á luz do Sol.
Esa bóla de lume que aparece no horizonte aportando a enerxía precisa para a vida é como un reactor de fusión nuclear. A fusión de átomos de hidróxeno, que dá lugar a helio, libera parte da enerxía do núcleo dos átomos (enerxía atómica) en forma de luz e outras radiacións (gamma, X…).
Outro proceso que permite liberar a enerxía atómica é a fisión nuclear, que se produce cando se rompen os núcleos de átomos pesados como o uranio e o plutonio. Isto é o que ocorre nunha central térmica (reactor de fisión) e nas bombas atómicas.
Que curioso, a enerxía que mantén a vida no planeta pode ser a que acabe con ela!
Sabías que…? Os traballos de Marie Salomea Skłodowska (M. Curie) sobre radioactividade e os de Lise Meitner sobre fisión nuclear foron básicos para o desenvolvemento e utilización posterior da enerxía nuclear.
-
Tema 2: A enerxía na nosa vida.
Vai moita calor! Pero aquí, na beira do río, baixo un ameneiro, estou ben. Sento nunha rocha e saco a tablet para consultar o correo electrónico. Por un carreiro entre dúas leiras vexo pasar un carro de vacas que volta para a casa cheo de herba. De seguido penso no rapidamente que evolucionaron as máquinas nos últimos séculos, e sobre todo nas últimas décadas.
Dende a prehistoria o ser humano utiliza ferramentas (xeralmente como prolongacións das súas mans) coas que empregar a enerxía (mecánica) para facilitar as súas tarefas (cazar, pescar, tecer, cociñar…). As máquinas a penas sufriron variacións durante moitos séculos, mellorando unicamente a súa eficiencia no aproveitamento das forzas, xa fosen as súas propias, as de animais, da auga dun río, dun plano inclinado… Pero todo isto cambiou a partir do século XVIII coa invención da primeira máquina térmica, que foi a base da chamada Revolución Industrial xa no século XIX. Logo inventáronse máis e máis máquinas que transformaban a enerxía, o que foi modificando e mellorando as nosas vidas. A orixe da tablet está na máquina analítica (aínda mecánica) de Charles Babbage.
En pouco máis de 150 anos pasamos das máquinas mecánicas (carro de vacas ou máquina de Babbage) ás térmicas e electrónicas máis sofisticadas.
Sabías que…? Ada Lovelace é considerada a primeira programadora por desenvolver a programación analítica de máquinas como a de Babbage.
-
Tema 3: A enerxía que percibimos: luz e son.
Tombados na herba mirando ao ceo xogamos a descubrir formas nas nubes. Todo está en silencio; só escoitamos o trilar duns paxaros ao lonxe e a brisa suave entre as herbas. Un oso, un autobús, un saxo… calquera cousa pode aparecer. Un avión (este é real) aproxímase dende o leste. Podemos ver o seu bandullo prateado e as luces intermitentes da ás. Xa pasou por diante nosa e avanza paseniño cara ao sur. É agora cando escoitamos o ruído das súas turbinas. Por que cando xa o viamos aínda non o podiamos oír? Pois porque viaxa máis rápido que o son! E como viaxa o son? Que velocidade ten? E a luz, como viaxa a luz? Que velocidade ten? Nada vai tan rápido como as preguntas que nacen da curiosidade dos rapaces!
Sabías que…? Pode medirse a velocidade da luz utilizando un microondas e unha libra de chocolate. No seguinte vídeo explícanche como.
-
Tema 4: Os cambios físicos e químicos.
Onte vin no telexornal un accidente que ocorreu durante unha proba dun rally. Un coche saía do camiño e ía bater contra unha árbore. Piloto e copiloto foron trasladados a un hospital próximo e logo de seren sometidos a varias probas reciben a alta médica. Se virades como quedou o coche pensariades que era imposible que sobreviviran. Pero a realidade é que a combinación, por unha banda, do estudo físico do movemento, das forzas, dos materiais.. orientado cara á seguridade e a protección dos pilotos, e por outra dos avances médicos en diagnóstico e tratamento (tanto físicos coma químicos), salva milleiros de vidas.
Sabías que…? Rosalind Yalow inventou unha técnica chamada radioinmunoensaio que combina unha reacción química (antíxeno-anticorpo) cun método de medida de radiación electromagnética (radiométrico) que permite a detección de moitísimas enfermidades.
-
Tema 5: A enerxía nos organismos vivos. A nutrición.
Saímos do cine con fame e decidimos tomar unhas tapas en Don Comellón. Patacas mimosas, polbo con queixo, lombo á crema… Moi saboroso todo pero moi calórico polo seu alto contido en graxa e glícidos. Ningún de nós temos sobrepeso, facemos deporte con regularidade (somos xogadores do club de baloncesto) e non fumamos, polo que non nos preocupa o colesterol, nin engordar, nin as enfermidades cardiovasculares… Vexo que Xoán, discretamente, saca do peto un boli grande, xira a rodiña superior para axustar a dose, retira a tapa deixando unha pequena agulla ao descuberto e inxéctase no bandullo a insulina que precisa. Xoán ten unha preocupación engadida, controlar os seus niveis de azucre en sangue, posto que é diabético.
Sabías que…? Gerty Theresa Cori descubriu como as células utilizan o glicóxeno (glícido de reserva enerxética en animais), que é onde actúa a insulina. Dorothy Crowfoot Hodgkin coa técnica analítica de raios X descubriu a estrutura tridimensional de moléculas biolóxicas complexas como a penicilina, a vitamina B12 ou a insulina.
-
Tema 6: A función de relación nos organismos vivos.
Teño a man sobre a mesa da consulta do médico, coa palma cara arriba e cos dedos estendidos. O médico colle unha agulla moi longa con mango e pínchame no dedo que cortei case completamente hai dous meses. Dóeche? Claro que doe! Estupendo!, di el, e ri, o moi sádico! De seguido explica que a rexeneración dos nervios foi completa, polo que recobrei a sensibilidade no dedo e cun pouco de rehabilitación recuperarei tamén completamente a mobilidade. Agora decátome de que ao cortar o dedo cortei tamén os nervios que envían a información sensorial (do tacto, a dor, a temperatura,…) ao cerebro. E como se unirían os nervios?
Sabias que…? Rita Levi-Montalcini descubriu un factor de crecemento nervioso imprescindible nos animais para o desenvolvemento nervioso no embrión e o crecemento dirixido das vías nerviosas cara aos órganos sensoriais.
-
Tema 7: A reprodución nos organismos vivos.
Gústame observar as formigas cando están fóra do formigueiro na procura de alimento. O seu bulir metódico e disciplinado sempre me deixa admirado. Unha formiga, non sei por que razón, estase afastando do que ata o de agora era unha perfecta ringleira. As que ían detrás dela seguen o seu rastro desviándose tamén. No punto de desvío, as que viñan en sentido contrario deteñen a súa marcha e van amoreándose cada vez máis formigas sen saberen que rumbo tomar.
Non podo evitar pensar no paralelismo desta situación coas enfermidades que teñen a súa orixe nunha célula descontrolada, como por exemplo o cancro. Cada unha das células que forman o noso corpo xorden da división dunha célula preexistente e morren ao dividirse para formar novas células; é o que chamamos ciclo celular. O control deste ciclo (cando deben reproducirse as células e cando non) é preciso para o correcto funcionamento do noso organismo o que permite, por exemplo, a renovación de tecidos danados ou de células como os glóbulos vermellos do sangue (duran uns catro días no torrente sanguíneo). Algunhas células alteradas
(por motivos diversos e a miúdo descoñecidos), denominadas canceríxenas, escapan a este control e reprodúcense constantemente (cancro) podendo invadir outros tecidos (metástase).Sabías que…? Gertrude Belle Elion desenvolveu substancias que interrompían o ciclo celular das células anormais (canceríxenas) sen alterar o das sas. Christiane Nüsslein-Volhard descubriu diversos aspectos do control xenético no que respecta ao desenvolvemento embrionario nas súas fases temperás.
-
Tema 8: A enerxía nos ecosistemas.
Hoxe fun á praia a Punta carreirón, na Illa de Arousa. A brisa mariña e a auga do mar axudan a soportar as altas temperaturas. Observo o Areoso fronte a min alá ao lonxe e pregúntome que animais haberá alí. Insectos? Seguro que si. Aves? Por suposto. Réptiles? É probable pero… como chegaron alí? Os insectos e as aves poden voar e así chegar ata unha illa (ou calquera outro novo lugar) pero os réptiles… E agora que o penso, como chegaron as plantas? Poderán as sementes chegar ata illas moi afastadas dos continentes?
Dándolle voltas ao asunto decátome de que os ecosistemas, ao igual cós seres vivos, evolucionan ao longo do tempo. Teñen unha orixe e sofren transformacións que poden ser a curto ou a longo prazo. Os cambios a curto prazo son modificacións no propio ecosistema (unha especie que substitúe a outra, por exemplo), mentres que os cambios a longo prazo supoñen a substitución dun ecosistema por outro distinto (por exemplo, un deserto por unha pradaría). Esta evolución provoca que as relacións entre os elementos que constitúen o ecosistema sexa moi íntima e delicada. Deste xeito calquera alteración nun elemento provoca cambios en cadea en todo o ecosistema. Nestes vídeos podes ver dous exemplos destas estreitas relacións.
-
Tema 9: Os ecosistemas acuáticos e terrestres.
Hoxe lin unha noticia sobre o descubrimento dun novo planeta de tamaño similar ao da Terra. Paréceme incrible que podamos detectar un planeta tan pequeno afastado de nós 500 anos-luz. A curiosidade do ser humano non ten límites pero parece unha contradición buscar vida nas estrelas, mentres descoñecemos e non protexemos a que aquí temos.
Vídeo de iessanclemente.tv (acceder á canle de vídeo)
-
Tema 10: A enerxía interna da Terra I.
Hoxe regaláronme un telescopio! Cos nervios e as présas por desembalalo rompín o libro de instrucións. Unín os anacos pero hai partes que non vexo ben e non consigo ler o que pon. Estou montándoo e parece fácil. Xa está! Vou probalo! Vese todo desenfocado! Algo fixen mal. Vou buscar na internet… Creo que por fin o conseguín! É de noite xa e vouno probar coa Lúa. Que ben se ven os cráteres! Hai unha chea deles! Parece incrible que tantos meteoritos chocaran coa Lúa. Na Terra tamén caen meteoritos. Caerían tantos coma na Lúa?
Durante a formación da Terra, hai uns 4.500 millóns de anos, sobre a superficie caeron gran cantidade de meteoritos que contribuíron (debido á enerxía liberada no impacto) a elevar a temperatura do planeta. A Terra foi nas súas orixes unha bóla de materia pastosa e incandescente, o que permitiu a separación dos materiais en capas segundo a súa densidade. Ao diminuír a frecuencia dos choques a capa superficial arrefriou, pero no interior permanece a calor orixinal, que se manifesta constantemente na superficie (Volcáns, termas, fumarolas…)
Sabías que…? No século IV, Hipatia de Alexandría fixo salientables achegas en moitos campos como as matemáticas (álxebra) e a astronomía (elaboración dun plano celeste), polo que é considerada a primeira muller científica.
-
Tema 11: A enerxía interna da Terra II.
Chegaron as vacacións de verán e estamos de viaxe. Vou no asento de atrás escoitando música e mirando a paisaxe. Imos por unha autoestrada e ao lonxe vexo que atravesaremos unha montaña cortada para facela estrada. Ao chegar a ese punto miro aos lados e vexo as superficies de corte. Amosan un pregamento e inmediatamente me pregunto que forzas tan enormes son precisas para comprimir toneladas e toneladas de material.
A explicación de por que se producen eses pregues pódenola dar a tectónica de placas, unha teoría que pode dar explicación a unha gran cantidade de fenómenos superficiais (vulcanismo, sismicidade, deriva continental, formación de montañas, pregues…) e que ten a súa orixe na calor interna da Terra.
Sabías que…? Os materiais sedimentarios dos fondos mariños foron pregados ao longo de millóns de anos de tal xeito que emerxeron integrándose nos continentes como oróxenos (cadeas montañosas). Así, non é raro atopar fósiles de organismos mariños en montañas de gran altitude e a moitos quilómetros do mar.
-
Revisamos! A materia no Universo
Se nos preguntan que é a materia seguramente pensaremos en algo do que nos rodea que poidamos ver, tocar ou cheirar. Porén, algunhas substancias non poden ser percibidas directamente cos nosos sentidos. O aire non ten cor polo que non podemos velo; o aire non cheira se non está mesturado con outras substancias e tampouco o podemos percibir co tacto. É o aire unha substancia material? É materia? Seguro que se che ocorre algún experimento para demostrar se é materia ou non.
O que acabamos de describir é un exemplo sinxelo do método científico. Iníciase cunha observación dun feito que nos fai preguntarnos sobre algún aspecto da súa natureza ou orixe. Respondemos a esa pregunta cunha hipótese que nace do noso coñecemento ou de estudar o que outros saben. Ás veces con isto chéganos e damos por válida a hipótese; pero iso non é Ciencia. O método científico debe proseguir co deseño dun experimento que permita comprobar se a hipótese é válida ou non. O experimento debe ser reproducible por outros para confirmar as conclusións ás que chegamos e así a hipótese pode chegar a ser unha teoría ou incluso unha lei.
Ilustración 0. Esquema sinxelo do método científico.
Modificado de imaginario-nopensar
http://imaginario-nopensar.blogspot.com.es/
-