Manuel M.ª de Artaza Montero
Universidade de Santiago de Compostela
manuelm.deartaza@usc.es [2]
Introdución: a derrota que deshonrou un reino
A Coruña, rendida a tan pouco custo, será un padrón eterno, que lle testemuñe ao mundo a vosa nulidade e a vosa infamia.
Arquivo Histórico Nacional, Estado, L. 13, F, manifesto de 1809 sen data
O 18 de febreiro de 1809, a Gaceta extraordinaria del Gobierno dedicou as súas páxinas a informar sobre a rendición das prazas da Coruña e Ferrol ao mariscal Soult. Tratábase dun novo revés sufrido pola causa patriota desde a chegada a España de Napoleón (novembro de 1808), pero esta vez a Xunta Central Suprema Gobernativa, instalada en Sevilla tras fuxir de Aranjuez ante o avance francés sobre Madrid (tomado o 3 de decembro), non se limitou a lamentar a perda dos portos galegos, senón que condenou as súas "vergonzosas capitulacións", asinadas os días 19 e 26 de xaneiro. De feito, consideráronse tan indignas que ambos os dous documentos precedían á crítica implacable contra os "xefes débiles e covardes" que as asinaron.
En principio, pois, a Xunta exoneraba de culpa o pobo galego, "a quen ningún perigo abatía, [nin] ningunha ameaza afastaba do xeneroso empeño de defender a súa liberdade e conservar por riba de todo a súa independencia". Só os "xefes" eran responsables e serían castigados con severidade unha vez descuberto o seu grao de culpa (1). Ademais, apenas pasados tres días ─o 21 de febreiro─, o mesmo diario sevillano daba conta do inicio da resistencia popular en Ourense. Segundo informaba o marqués da Romana, comandante do derrotado Exército da Esquerda que logrou escapar das columnas galas e refuxiarse na provincia ourensá, os veciños do Barco de Valdeorras, "exaltados ao ver transitar polo seu territorio a equipaxe dun xeneral francés", atacaran con éxito o convoi e acordaron logo enfrontarse ao inimigo se intentaba castigalos. En opinión da Romana, este exemplo sería imitado, pero sobre todo confiaba no rápido aumento das unidades baixo o seu mando e nun desenlace favorable da loita contra o invasor que provocaría o arrepentimento francés por "entrar en Galicia" (2). Así as cousas, antes de pechar a noticia cunha chamada á resistencia con decisión, a Gaceta afirmaba: "[os nosos inimigos] esparexidos por aquel país inmenso acharon o seu sepulcro. Os pobos de Galicia foron sorprendidos, pero xa espertaron".
En efecto, aínda que a fins de xaneiro as sete antigas capitais e as principais vilas foran tomadas tras unha débil ou nula resistencia, en apenas seis meses o prognóstico fíxose bo. Agora ben, a indignación causada pola rápida vitoria da elite da Grande Armée, que entrara no reino perseguindo o corpo expedicionario británico do xeneral Moore, non quedou na reprobación aparecida na Gaceta. Desde Sevilla, ignorando a fraqueza defensiva da Coruña e Ferrol, a falta de tropas e o abandono do aliado británico, que só combateu coas tropas galas cando non tivo máis remedio para poder reembarcar e evitar a súa destrución, descualificouse a Galicia como nunca antes nin despois se fixo na historia. Así, segundo adxectivaron os contemporáneos, unha "degradante" proclama publicada na capital andaluza ─"Sodes, pois, xa franceses, ou pobos de Galicia, escravos do tirano, borrados tristemente pola man da honra do rexistro inmortal onde están escritos os fillos da patria."─ só deixaba unha saída honrosa para os seus naturais se eran "sensibles á honra" e foran vítimas da intriga "ou abandonados por xefes covardes ou traidores": lavar "con sangue francés e voso as manchas da ignominia que os bos indignados consideran sobre vós” (3). Detrás de tan duras palabras estaba o poeta liberal Quintana, quen, segundo Albert Dérozier, "francamente, nunca lle tivo moita estima a Galicia: demasiados motivos ideolóxicos e relixiosos separábano desta provincia, que era o centro dun cristianismo militante e invasor" (4). En consecuencia, non nos sorprende que a réplica máis enérxica contra Quintana fose obra dun clérigo vinculado aos intereses galegos: o mercedario calzado frei Manuel Martínez.
Pois ben, frei Manuel, catedrático de Teoloxía da Universidade de Valladolid, formou parte da deputación que, en nome do Concello de Santiago de Compostela, cumprimentou a Fernando VII a fins de 1814. Dese acto deu conta o Suplemento a la Atalaya de La Mancha do día 23 de novembro do mesmo ano, onde, despois de reproducir o seu discurso ante o rei, o eclesiástico contrastaba o aprecio de Fernando pola contribución dos galegos á loita contra o invasor coa diatriba de Quintana. O "poeta en estilo volcánico" entremetérase "a escribir como militar e a infamar os galegos en vez de a inflamalos con pensamentos nobres e xenerosos" (5).
Por se fose pouco, no medio da desgraza da ocupación, Quintana tamén acusou o abatido reino de insolidariedade durante os meses previos á derrota, cando a súa Xunta Suprema dispuxera dun nutrido exército que saíu baterse co inimigo ata Biscaia:
Que se fixeron, clama España, aquela soberbia e magnificencia con que Galicia falaba do seu poder; aquela afectación de independencia con que, sufrindo penosamente a unión das demais provincias, se xulgaba ela soa bastante a contrastar as forzas inimigas. (6).
Á fin, a evacuación forzosa do territorio galego polos mariscais Ney e Soult nos últimos días de xuño de 1809 deu paso aos eloxios do mesmo autor. Así que a Xunta Gobernativa, non sen deixar de recordar o pecado orixinal, (7) debeu recoñecer a xesta dos galegos, aos cales se dirixiu o 10 de xullo de 1809 nestes termos:
Sodes, pois, xa libres, oh pobos de Galicia!, e a patria, ao pronuncialo, borra con bágoas de admiración e de tenrura as voces dolorosas con que se queixou de vós noutro tempo. Sodes libres e debédesllelo á vosa exaltación sublime, ao voso valor, á vosa constancia. Sodes libres e España, Europa toda, danvos un parabén tanto máis doce canto máis desesperada parecía a vosa sorte. Os bos todos bendicen o voso nome; e ao propoñervos como un modelo ás demais provincias, mira o día da vosa salvación como o presaxio venturoso da patria.(8).
Naturalmente, frei Manuel non puido tampouco pasar por alto estas palabras que seguían lembrando a afronta: “Non foi a patria, fuches ti, proclamador sempiterno, e furiosamente asañado contra Galicia”.
A partir de entón, á marxe de que diversos autores manifestasen ata hoxe a inxustiza das descualificacións vertidas contra o antigo reino, (9) na propia Galicia non só parece quererse esquecer todo o relacionado coa derrota, senón tamén todo o sucedido antes dela. Así, a fins do século XIX, o galeguista Andrés Martínez de Salazar despachaba os sete meses longos previos ao desastre en dous parágrafos e establecía un único responsable:
A primeira e "aristocrática" Xunta Superior de Armamento, Subministracións e Defensa do Reino de Galicia, que, en unión do afrancesado gobernador militar e político da Coruña [o mariscal de campo Alcedo], redactou a famosa capitulación daquela praza co xeneral Soult, asinada o 15 de xaneiro de 1809..., non fixo cousa de maior proveito que reorganizar o exército de Galicia, cometendo despois a insigne torpeza de envialo ao interior de Castela, onde foi tres veces derrotado...
Desgraciadas aldeas galegas se esperabades remedio aos vosos infortunios de autoridades corrompidas e venais, feitura do traidor favorito, dun monarca déspota e imbécil, ou adquiridas, en venda, polo rei intruso! (MARTÍNEZ SALAZAR: 17-18).
Non obstante, esta opinión de Martínez Salazar non deixa de sorprender, pois foi el quen editou e prologou un dos primeiros libros da xa clásica Biblioteca Galega, Los guerrilleros gallegos de 1809 (1892), onde un contemporáneo defendía abertamente esa xunta "aristocrática". En efecto, en Los guerrilleros gallegos, unha recompilación dos artigos publicados entre 1809 e 1810 por Manuel Pardo de Andrade, célebre xornalista liberal testemuña directa dos acontecementos, faise unha apoloxía da Xunta vilipendiada e denúnciase a falta de axuda ao reino cando o seu exército, despois de se enfrontar ao invasor varias veces lonxe de Galicia, foi derrotado. É máis, Andrade denuncia que, cando Soult e Ney entraron ao mando de 60.000 efectivos, os franceses xa eran donos das dúas castelas e de Madrid. Polo tanto, se os británicos de Moore non consideraron posible facerse fortes nin nos pasos montañosos nin nas prazas, que podían facer uns paisanos sen instrución militar? Finalmente, argumentaba o perspicaz articulista, "se se salvou o resto de España, a quen llo debe se no é á determinación pouco militar e política dos franceses de ensacarse en Galicia? (10). En efecto, segundo sosteñen hoxe diversos historiadores, como Ronald Fraser ou Charles Esdaile, a retirada dos británicos polo porto herculino evitou o avance de Napoleón cara a Sevilla e Lisboa, dándolle tempo á Xunta Suprema Central para reorganizar os seus exércitos mentres a flor e nata do francés quedaba inmobilizada no noroeste (11).
Todo apunta, entón, a que Martínez Salazar se deixou influír pola opinión doutro contemporáneo dos feitos posto a mal coa denominada Xunta do Reino de Galicia: o mariño, enxeñeiro, comisario de camiños e posterior figura do liberalismo José Alonso e López (Ferrol 1763-1824). Non en van, foi Alonso ─membro da Xunta de Pacificación creada en Ferrol para conter os excesos cometidos polo "populacho" durante o levantamento antifrancés─ quen cualificou a Xunta de "goberno aristocrático, formado de súpeto, compostos de sete nobres propietarios rexedores das sete cidades de Galicia"; resumindo logo a súa actividade en poucas liñas cun parecido colofón ao de Martínez Salazar: o exército galego levantado por "este novo goberno saíu dos límites do reino presentándolles cara aos invasores por Castela ata os confíns de Navarra, en cuxos movementos sufriu derrotas irreparables, e nese estado deplorable tomou o mando das que quedaban o marqués da Romana..." (ALONSO LÓPEZ, I.: 32-33).
Da escasa información dispoñible ata o momento, parece deducirse que Alonso, tras merecer a confianza da Xunta, pois foi ratificado no cargo de enxeñeiro da praza de Ferrol en xullo de 1808 e foi enviado co marqués de Valladares a finais de novembro para conferenciar co xeneral Baird sobre o despregamento das forzas británicas, tivo fortes desavinzas con ela pola súa falta de apoio para fortificar Ferrol.
Igualmente, a Xunta do Reino tivo na mesma Galicia outro inimigo implacable: a Xunta Gobernativa Permanente de Santiago, xurdida do levantamento compostelán (31 de maio) e presidida polo seu arcebispo, que só aceptou a autoridade dos sete deputados de mala gana. De feito, esta xunta perseguiu a constitución dun Congreso Nacional de Galicia dos tres estados (nobreza, clero e cidades). É dicir, a composición dunha asemblea do reino á que se agregasen nobres e eclesiásticos para cumprir cos preceptos de representatividade do mundo estamental. Non obstante, a tentativa fracasou e os deputados urbanos reunidos na Coruña só consentiron o establecemento de xuntas subalternas, integradas por dous rexedores, dous eclesiásticos, dous cabaleiros e dous comerciantes, nas capitais de provincia. Unicamente os bispos de Ourense e Tui, máis outros dous clérigos de menor rango, foron asociados ao reino. De todos os xeitos, a hostilidade da permanente compostelá non cesou ata a caída da Xunta do Reino en xaneiro de 1809 (12).
En suma, a historia da institución que dirixiu a guerra contra os invasores franceses nos seus primeiros momentos non foi feliz nin, en xeral, tivo boa prensa entre os seus contemporáneos. A inimizade duns contra o movemento xuntista ─acusado de disgregador da nación española─, a rivalidade entre as elites galegas, pero, sobre todo, a capitulación de xaneiro de 1809 non favoreceron o seu recordo. Ademais, a abundante documentación que xerou saíu de Galicia en 1810 e pasou logo a formar parte dos fondos conservados nos arquivos históricos nacionais de Madrid e Simancas. Finalmente, cando apareceron investigadores que deron cos papeis da Xunta e a avaliaron positivamente, as súas obras foron vítimas, como se adoitaba dicir, da "mala estrela". Non en van, non chegaron a publicarse. Por iso quero recordar aquí unha delas: La gestión política de la Junta Suprema de Galicia durante la Guerra de la Independencia, desde su creación hasta la formación de la Junta Suprema Central. Trátase da tese de doutoramento defendida en 1927 por Joaquín Casalduero (1903-1990), discípulo de Menéndez Pidal e célebre profesor de Lingua e Literatura Española. E quero recordala tamén porque Casalduero, ao igual que o conde de Toreno na súa Historia del levantamiento, guerra y revolución de España (1835-1837), identifica esta Xunta do Reino de 1808 coa asemblea do mesmo nome que desde o reinado de Carlos I e ata 1834 representaba a Galicia, non cunha xunta revolucionaria como sostén certa historiografía contemporánea apenas familiarizada co tema. Así as cousas, ao ser partidario da liña continuista, creo oportuno expoñer brevemente os meus argumentos antes de proseguir.
A Xunta do Reino de Galicia: un actor esquecido e incomprendido
Vexamos, se a mala estrela da Xunta que capitulou ante os franceses a perseguiu ata hoxe, en realidade só é un episodio aciago máis na historia dunha institución pouco coñecida para a maioría dos galegos: a Xunta Xeral do Reino de Galicia. Toca, entón, presentala e, para empezar, o fundamental é advertir que personificou o antigo reino, segundo acabamos de ver, desde o século XVI ata 1834. Por tal motivo, a Xunta titulábase ou falaba como o reino de Galicia e, ás veces, segundo fixo en 1808, como "o reino de Galicia xunto en Cortes”. Non en van, votaba, como as Cortes de Castela, axudas fiscais e militares extraordinarias, escollía os medios para a súa recadación, repartíaas e aconsellaba a Coroa cando se demandaba a súa opinión. Así mesmo, podía dirixirlle ao soberano queixas e súplicas en nome de Galicia. Por conseguinte, era tamén un medio para lle trasladar as necesidades, anhelos e inquietudes dos seus habitantes (na práctica dos seus dirixentes), que non puideron facelo a través da súa vía representativa natural, as citadas Cortes, ata 1623. De feito, a perda do voto no parlamento dos reinos da Coroa de Castela durante o século XV foi un dos motivos para crear a Xunta. E é que Galicia foi un exemplo de rebeldía fiscal durante esa centuria, pois resistiuse a pagar os "servizos" de Cortes alegando que os seus procuradores non foran convocados a elas para aprobalos. Mais cos Reis Católicos as cousas cambiaron. Necesitados de maiores ingresos, Fernando e Isabel prescindiron das Cortes e, grazas ao establecemento da Irmandade e do tributo esixido para manter o devandito corpo policial, lograron que o territorio galego pagase o erario desde 1480. Con todo, a finais dos anos noventa, o recurso á Irmandade estaba esgotado e os reis non tiveron máis remedio que acudir de novo ás Cortes.
Así as cousas, ante a previsible resistencia de Galicia aos servizos que, sen o seu consentimento, aprobaba no seu nome Zamora, unha "xunta xeral" presidida polo gobernador Hernando de Vega repartiu en 1500 internamente a cota que lle tocou do servizo para o casamento das infantas. Ademais, a "xunta xeral" dos "procuradores das cinco provincias deste... reyno, das cibdades villas e lugares, cotos e feligresías" tamén serviu para axudar á súa "boa gobernación" (13). De Vega e o alcalde maior Cornejo comunicáronlles diversas ordes aos procuradores, aos que se lles deu a oportunidade de informar sobre posibles agravios e pedir xustiza. En suma, as necesidades fiscais, administrativas e políticas da monarquía iluminaron unha asemblea representativa que facilitaba a gobernabilidade de Galicia. Con posterioridade, seguiu sendo reunida para ratear entre as provincias novos servizos, pero coa ascensión ao trono de Carlos I reproduciuse a resistencia ao seu pagamento. Asemade, os nobres e o arcebispo Fonseca apropiáronse de impostos e intentaron, segundo denunciaba o gobernador, dominar o reino aproveitando a Guerra das Comunidades (1520-1522).
Esta situación tivo consecuencias. Carlos I resolveu as tensións cos magnates afastándoos do goberno de Galicia e, por outro lado, outorgoulles a representación do reino aos congresos das capitais de provincia segundo o modelo das Cortes castelás, definitivamente convertidas, despois de 1539, nun concello do rei coas súas cidades (xa non se chamaron nobres nin clérigos). Precisamente, dada a similitude de composición e funcións, os procuradores das cabezas de provincias galegas non dubidan en denominar o seu congreso "xunta e Cortes” cando lle comunican ao gobernador a súa resolución sobre as peticións que lle fixo ao reino en 1552. E aínda máis, tamén se denominan así nas propias actas das Cortes. Neste caso, cando se nos fala da recuperación do voto galego, obtido en 1623 a cambio de 100.000 ducados ofrecidos pola Xunta para construír unha escuadra que protexese o reino (Actas das Cortes de Castela, T. 44, p. 382) (ARTAZA 1998).
Pois ben, segundo as nosas últimas investigacións, polo menos desde 1549 estas Cortes a escala galega estaban formadas por sete rexedores das antigas capitais de provincia: Santiago, A Coruña, Betanzos, Lugo, Ourense, Mondoñedo e Tui. En consecuencia, foron as oligarquías urbanas fidalgas que dominaban os seus concellos as que controlaron a asemblea, de modo que nunca foi un parlamento popular nin democrático, como pretenderon no século XIX algúns historiadores e políticos galeguistas. Tampouco intentou lexislar nin controlar a acción de goberno, senón que case sempre foi chamada polo rei en momentos de emerxencia a causa da guerra (de aí que na época se falase de "xuntas do reino”). Non obstante, malia os seus propósitos de colaboración, recompensados con cargos civís e militares, honras e títulos de nobreza para os deputados, o congreso das sete cidades non sempre foi dócil ás demandas do soberano e dos seus ministros. É máis: chegou a ser un obstáculo, pois, malia a urxencia das axudas solicitadas, as xuntas intentaban reducilas, escoller os medios de pagamento, negociar os prazos para satisfacelas e mesmo esixían contrapartidas non sempre doadas de satisfacer, como a rebaixa de impostos ou o perdón de débedas fiscais. Por último, aínda que sucedeu poucas veces, se consideraban que podía perigar a paz social, rexeitaban as peticións reais. De feito, os historiadores máis críticos con ela recoñecen que a Xunta conseguiu atenuar a presión fiscal sobre Galicia ata o século XVIII.
Así as cousas, contrariado pola resistencia ás súas peticións e unha vez que estivo asentado no trono despois da Guerra de Sucesión (1702-1714), Filipe V decidiu non pedirlle máis axuda á Xunta. Tampouco o fixeron os seus sucesores, de modo que desde 1722 os sete deputados só foron chamados para prorrogar os servizos de millóns, unha axuda concedida polas Cortes en tempo dos Austrias, sortear os candidatos galegos a comisarios de millóns e apoderar os procuradores para asistir ás xuras dos herdeiros ao trono. Non obstante, despois de superar unha clara tentativa para a súa supresión en tempos de Fernando VI (1752), desde 1775 os deputados que a integraron intentaron fortalecela; mesmo pretenderon manterse reunidos ata obter contestación ás súas peticións (en especial a un plan alternativo á reforma fiscal de fin de século impulsada polo ministro Lerena). Como cabía esperar, esta actitude desagradou na corte, sobre todo cando desde os anos noventa a monarquía española entrou en crise a causa das guerras que estouparon con franceses e británicos. Por conseguinte, despois do desastre de Trafalgar, en outubro de 1805, intentouse suprimila por segunda vez. Pero as cidades reaccionaron pedindo "a continuación da Xunta do Reino en Cortes para a concesión de millóns de seis en seis anos, segundo o costume constituído que pasa dalgúns séculos," e lograron reunila (24 de maio-18 de agosto de 1806). Iso si, malia a súa vontade de disimular o golpe, os deputados non puideron prorrogar os millóns (ARTAZA, 1993: 79-80 e 1998: 482). En calquera caso, esa consideración da Xunta como Cortes de Galicia é un dato fundamental, pois axuda a explicar a súa convocatoria cando o reino se levantou contra Napoleón en xuño de 1808. Non en van, ese título, seguindo as ideas político-constitucionais da época, xustificou a autoridade soberana que exerceu en nome do rei ausente, Fernando VII (14). Pero este episodio, non só esqueceu ou escureceu a causa da derrota de xaneiro de 1809 e da tardía localización dos papeis da Xunta, senón que, insistimos, se interpretou mal. Entón, en vez de verse nel o canto do cisne da asemblea, falouse dun poder revolucionario ou, ignorando a súa historia, considerouse unha máis das xuntas supremas que xurdiron pola xeografía española en 1808 para dirixir a loita contra Napoleón (ARTAZA, 2009). Merece a pena, pois, que lle dediquemos unhas páxinas.
A Xunta soberana de 1808
A xenerosidade dos pobos non puido sufrir máis o xugo estranxeiro, púxose sobre as armas e obrigou o reino a xuntarse, como se verificou xa, e ten reasumido a soberana e lexítima autoridade que lle compete de dereito na desgraciada ausencia do noso novo e infeliz monarca: o que lle participa á VS para a súa intelixencia e a dos pobos da súa provincia co fin de que se decaten da obriga en que están polas leis de Deus e da natureza de obedecer coa máis pronta e rendida submisión unicamente as ordes do reino como o seu interino lexítimo soberano.
Xunta Xeral do Reino de Galicia do 6 de xuño de 1808, Arquivo Histórico Municipal de A Coruña, secretaría Concello A Coruña, c. 6575, oficio aos señores Xustiza e Rexemento da Coruña
A caída de Godoy e a ascensión ao trono de Fernando VII en marzo de 1808 sorprendeu as autoridades reais e municipais galegas. Pero enseguida o novo monarca levantou, coma no resto de España, expectativas dun futuro mellor entre uns súbditos oprimidos pola fame, a guerra e as cargas fiscais, que fixeran moi impopular o goberno do Príncipe da Paz, tamén considerado despótico. Así, un real decreto do mes de abril manifestou a vontade de Fernando para aliviar, en canto fose posible, os "pobos" daqueles gravames que considerasen máis pesados. De inmediato, Mondoñedo e Lugo propoñen celebrar unha xunta "para que uniformes as sete capitais poidamos facer mellor a causa do reino". Mais a viaxe do novo soberano a Baiona para se entrevistar con Napoleón, a actitude de Murat, o representante imperial en Madrid, e os sucesos do Dous de Maio anubraron o horizonte, xerando desasosego e incerteza. As actas municipais fanse parcas e dan fe dos esforzos de Murat, das autoridades que deixou Fernando VII na corte e dos ministros reais en Galicia por manter a calma. Séntese o receo. A tensión medra.
O nove de maio amotínase Asturias e intenta que Galicia a siga, aínda que sen éxito, pero o doce xa se levanta Vilagarcía de Arousa e na Coruña progresa o complot cívico-militar que rematou desencadeando a insurrección popular o día de San Fernando (BARREIRO, 2009; CARANTOÑA, 1989: 87 e 2012). Non obstante, a maioría das autoridades, encabezadas polos xenerais Biedma e Filangieri, así como os concellos das sete cidades, parecen aceptar o cambio dinástico. De feito, estes últimos realizan eleccións para enviar deputados ao congreso convocado por Napoleón en Baiona e deciden instruílos, como dicía a corporación coruñesa o vinte e cinco de maio, para "unha comisión tan interesante e da que depende a felicidade desta cidade e provincia e de todo o reino".
Non obstante, unha vez coñecidos os novos alzamentos de Asturias e León, o día 30 estourou o motín popular coruñés que arrastrou a toda Galicia. Agora ben, este "alboroto" non deu lugar a un proceso revolucionario, senón que buscou restaurar a monarquía fernandina. De aí o establecemento inmediato dunha "xunta provisional", constituída pola "reunión de todas as autoridades e persoas condecoradas" da cidade herculina, que acordou enseguida convocar o reino en Cortes. Como declaraba Santiago, "a Xunta do Reino nunca foi máis necesaria ca nas delicadas e extraordinarias circunstancias en que se acha a nación" (15). A súa lexitimidade, pois, segundo apreciou o conde de Toreno na súa célebre historia da Guerra da Independencia, non derivou da revolta popular, pois era o "medio... máis antigo e coñecido" (TORENO: 245) (16).
De todos os xeitos, segundo vimos, en Santiago o levantamento estableceu unha xunta dirixida polo arcebispo que non quixo recoñecer a supremacía do congreso das sete cidades, depositaria da soberanía do rei cativo desde o cinco de xuño. É máis, intentou que se reunise un congreso dos estados ou congreso nacional de Galicia. Isto é, unhas verdadeiras cortes estamentais integradas por deputados das cidades, xunto con representantes do clero e da nobreza. Con todo, a Xunta do Reino impediuno e mantivo a súa primacía sobre as distintas xuntas locais e provinciais constituídas despois do trinta de maio. Iso si, ordenou conformar as provinciais, que coordinaban as locais, coa participación de nobres e eclesiásticos. Por outro lado, aínda que rematou aceptando como asociados os bispos de Ourense e Tui, aos cales se sumaron outros dous clérigos, deixou claro que reservaba para si "a principal autoridade, sen dividila nin comunicala
En definitiva, malia algunhas protestas, a Xunta seguiu sendo monopolizada polas cidades, que, coma no pasado, intentaron tutelala. Pero esta vez non puideron impedir que non actuase baixo os seus ditados, motivo tradicional de debilidade da asemblea e de enfrontamento entre esta e as capitais. Así mesmo, nunha situación excepcional, os deputados conseguiron outra antiga aspiración: deliberar e actuar sen a intromisión do gobernador e capitán xeneral, quen quedou suxeito á súa soberanía. Non obstante, a Xunta apoiouse nas autoridades da Coroa ata o final. Polo tanto, o proceso de ruptura co Antigo Réxime non se iniciou en 1808.
Unha vez establecido o día cinco de xuño, o reino declarou a Galicia "independente" do goberno de Madrid e iniciou unha actividade intensa para defendela contra os franceses e José Bonaparte, e para coordinar a súa acción coas outras xuntas peninsulares. Así, a Xunta pasou a ser, facendo uso pleno da soberanía, un goberno que levantou tropas, nomeou os mandos e oficiais dos exércitos galegos, estableceu tributos, lexislou, selou alianzas cos patriotas portugueses e Gran Bretaña, auspiciou unha unión con Castela e León, interveu en materia xudicial e mesmo se ocupou da cuñaxe de moeda. Non podemos abordar aquí, por motivos de espazo, a historia da Xunta durante os catro meses de autoridade soberana que remataron o 11 de outubro, cando acatou a da Xunta Central reunida en Aranjuez, onde enviou dous dos seus vogais. De todos os xeitos, aínda seguiu xogando un papel destacado na dirección de Galicia ata a capitulación ante Soult o 19 de xaneiro de 1809.
Certamente, a Xunta do Reino buscou manter a orde establecida e primou os intereses da fidalguía que a controlaba, recompensada con empregos e honras civís e militares, pero tampouco esqueceu satisfacer o clero (xa o seis de xuño suspendía a venda de bens eclesiásticos ditada por Godoy) nin os comerciantes coruñeses, que obtiveron a reinicio do tráfico marítimo con Río de la Plata –negociado cos británicos─ e a formación da súa propia milicia. En calquera caso, non se tratou de ningún directorio despótico. Ademais, estableceu dúas xuntas ou comisións, unha de facenda e outra de guerra, integradas por expertos, para que lle axudasen no seu goberno. Así mesmo, consultaron a legalidade das súas medidas coa Audiencia e buscaron a cooperación cos concellos, as xuntas provinciais e locais, sen cuxo concurso, todo hai que dicilo, dificilmente se poderían executar as súas ordes.
Respecto da suposta insolidariedade da Xunta e das acusacións de representar un perverso federalismo, en realidade desde o primeiro momento buscou a unión en pé de igualdade coas demais provincias españolas para librar a guerra contra o invasor. Non obstante, é certo que non repartiu equitativamente a axuda británica entre as xuntas veciñas e hai indicios de mala xestión e corrupción por parte dalgúns membros da Comisión de Facenda. Tampouco foron eficaces os seus esforzos para executar a leva de 40.000 homes aprobada tras o alzamento, aínda que aquí debeu enfrontarse a unha forte resistencia dos conscritos e as súas familias. Así mesmo, non conseguiu equipar e aprovisionar debidamente as tropas, pero, en calquera caso, as unidades galegas perdéronse loitando fóra das fronteiras do reino, cando a Xunta Central dirixía xa as operacións e antes de que os franceses irrompesen nel perseguindo a Moore. Por outro lado, era difícil improvisar un aparato administrativo e militar eficaz en tan pouco tempo e en circunstancias adversas. A Xunta usou, pois, con algúns cambios, o establecido pola monarquía, que non fixo máis que evidenciar os seus defectos, agravados pola intervención das múltiples xuntas xurdidas como consecuencia do levantamento.
No seu haber, “o reino” non só levantou un exército contra Napoleón, senón que axudou a consolidar o levantamento portugués e o dos territorios españois inmediatos, evitou mesmo abusos contra a cidadanía francesa e, nuns momentos de forte tensión en Galicia, atribulada tamén pola fame e o bandoleirismo, mantivo o equilibrio político-social. Finalmente, a Xunta de 1808 deulle unha identidade política ao antigo reino que a mesma asemblea perseguiu sen éxito durante a Idade Moderna, pois todos os seus intentos foran frustrados polo absolutismo real ou polo particularismo das sete capitais de provincia, contrarias a fortalecer unha institución que minguase o seu protagonismo.
O reino rematou a súa historia coa capitulación da Coruña o 19 de xaneiro de 1809. Sabemos que intentou manter a resistencia ata que se esgotaron as esperanzas, non obstante, a derrota selou o seu destino e, unha vez liberada Galicia, un dos seus membros, o coruñés Antonio María de Lago, recoñeceu que non se apoiaría a súa restauración (17). En efecto, sucedeuna outra xunta, chamada Superior de Subsidios, Armamento e Defensa (xaneiro de 1810), que nunca tivo o seu protagonismo político.
Coa volta ao trono de Fernando VII e do réxime absolutista, os encontros dos sete deputados remataron sendo un mero acto protocolario (sorteo de comisarios de millóns en 1818, 1827 e apoderamento de procuradores para a xura da princesa Isabel, en 1833) e de nada serviron as tentativas das cidades para poder debater, coma no pasado, os problemas de Galicia e elevar peticións sobre as súas supostas necesidades. Ademais, naquela conxuntura hostil, nin sequera un defensor das virtudes da asemblea que participou no goberno soberano, o marqués de San Martín de Ombreiro, deputado xeral do reino en 1834, se acordou de evocar ese momento histórico durante o seu último encontro baixo a rexencia de María Cristina. Só cen anos despois, Joaquín Casalduero reivindicou con vehemencia a Xunta soberana de 1808, pero a súa tese non se publicou e só pode consultarse na biblioteca da Universidade Complutense de Madrid. En todo caso, a paixón do autor levouno a exaltala outorgándolle unha modernidade democrática que non tivo (18). Esperemos que, dado o interese do tema, tamén sinalado por Castelao, a principal figura do galeguismo do século XX (2000: 406-407), nun futuro próximo, desde os presupostos político-constitucionais do seu tempo e tendo en conta a traxectoria da Xunta do Reino, por fin se poida facer unha avaliación correcta deste episodio da historia de Galicia.
ALONSO LÓPEZ, J.: Consideraciones generales sobre varios puntos, a favor de la libertad y fomento de los pueblos, y noticias particulares de esta clase, relativas al Ferrol y a su comarca, Madrid: Imprenta de M. Repullés, 1820.
ARTAZA MONTERO, M. M.: A Xunta do Reino de Galicia no final do Antigo Réxime (1775-1834), A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1993.
ARTAZA MONTERO, M. M.: Rey, reino y representación. La Junta General del Reino de Galicia, Madrid: Escola galega de Administración Pública – Consejo Superior de Investigaciones Científicas, 1998.
ARTAZA MONTERO, M. M: “Galicia y la crisis del Antiguo Régimen: levantamiento, guerra y soberanía (una interpretación neoinstitucional)”. En: PORTILLO VALDÉS, J. M.ª; VEIGA ALONSO, X. R. e BAZ VICENTE, M. J. (eds.): A Guerra da Independencia e o primeiro liberalismo en España e América, Santiago: Universidade de Santiago, 2009, pp. 191-218.
BARREIRO FERNÁNDEZ, J. R.: “La Guerra de la Independencia”. En: Historia Contemporánea de Galicia, A Coruña: Gamma, 1982, v. 1.
BARREIRO FERNÁNDEZ, J. R.: Historia social da Guerra da Independencia en Galicia, Vigo: Xerais, 2009.
CARANTOÑA ÁLVAREZ, F.: Revolución liberal y crisis de las instituciones tradicionales asturianas, Oviedo: Silverio Cañada, 1989.
CARANTOÑA ÁLVAREZ, F: “Un conflicto abierto. Controversias y nuevas perspectivas sobre la Guerra de la Independencia”, Alcores, 5, 2008 (a), pp. 13-51.
CARANTOÑA ÁLVAREZ, F: “El levantamiento de 1808”, Ayer, 86, 2012, pp. 25-44.
CARRÉ ALDAO, E.: “El alzamiento contra los franceses en Galicia”, Boletín de la Real Academia Gallega, t. VI, 1914, pp. 94-99.
CARRETERO ZAMORA, J. M.: Cortes, monarquía, ciudades. Las Cortes de Castilla a comienzos de la época moderna (1476-1515), Madrid: Siglo XXI, 1988.
CASALDUERO Y MARTÍ, J.: La gestión política de la Junta Suprema de Galicia, durante la Guerra de la Independencia, desde su creación hasta la formación de la Junta Suprema Central, Madrid: tese de doutoramento inédita lida na Universidade Complutense, 1927.
CASTELAO, A. D.: Sempre en Galiza, Santiago de Compostela: Parlamento de Galicia e Universidade de Santiago, 2000 [1944] (edición crítica coordinada por MÁIZ, Ramón).
DÉROZIER, A., Manuel José Quintana y el nacimiento del liberalismo en España, Madrid: Turner, 1978.
DÍAZ OTERO, A.: Orígenes, estructura y evolución de la Junta Suprema de Galicia, 1808-1813, Santiago de Compostela: tese de licenciatura inédita, 1981.
ESDAILE, Ch.: La Guerra de la Independencia. Una nueva historia, Barcelona: Crítica, 2002.
FRASER, R.: La maldita guerra de España. Barcelona: Crítica, 2006.
GARCÍA DEL BARRIO, M.: Sucesos militares de Galicia en 1809; y operaciones de la presente guerra. En: Martínez, Andrés (editor), A Coruña: Biblioteca Gallega, 1891 [Cádiz, 1811, edición orixinal dixitalizada en Biblioteca Virtual de Andalucía].
GONZÁLEZ LÓPEZ, E.: El águila gala y el buho gallego. La insurrección gallega contra los franceses, Bos Aires: Ediciones Galicia, 1975.
LANZA, F.: Dos mil nombres gallegos, Buenos Aires, 1950.
LE NOBLE, P.: Memorias de las operaciones militares de los franceses en Galicia, Portugal y el valle del Tajo en 1809, A Coruña: Arenas, 2005 [1821].
MARTÍNEZ SALAZAR, A.: De la Guerra de Independencia en Galicia, Buenos Aires: Ediciones Galicia, 1953.
MARTÍNEZ DE VELASCO, A.: La formación de la Junta Central, Pamplona: Ediciones Universidad de Navarra, 1972.
NAVAS RAMÍREZ-CRUZADO, J.: Los ejércitos gallegos contra Napoleón en la Guerra de la Independencia, A Coruña: Arenas, 2004.
OSUNA REY, J. M.: Los franceses en Galicia. Historia militar de la Guerra de la Independencia en Galicia (1809), A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, 2006.
PARDO DE ANDRADE, M.: Los guerrilleros gallegos de 1809, A Coruña, 1892 [1809-1810].
PÉREZ GARZÓN, J. S.: Las Cortes de Cádiz. El nacimiento de la nación liberal (1808-1814), Madrid: Síntesis, 2007.
SAURÍN DE LA IGLESIA, M. R.: Manuel Pardo de Andrade y la crisis de la Ilustración, A Coruña: Voz de Galicia, 1991.
TORENO, conde de: Historia del levantamiento, guerra y revolución de España (1807-1814). Astorga: Akrón, 2008.
VELA SANTIAGO, F.: La Coruña 1809. Napoleón versus Moore, Madrid: Almena, 2010.
NOTAS:
[1] Gazeta extraordinaria do Goberno, 18 de febreiro de 1809, pp. 129-135. Respecto da toma de Ferrol, o intendente do exército de Soult, Pierre LE NOBLE, consignou nas súas Memorias de las operaciones militares de los franceses en Galicia, Portugal y valle del Tajo:
Non obstante, as boas disposicións do Mariscal, a súa perfecta execución e a valentía das tropas derrotaron os habitantes, os que querían resistir ata o último home, máis que a propia gornición. LE NOBLE: 53.
2 Ibid., 21 de febreiro, pp. 145-146. Sobre a resistencia da Coruña e Ferrol, vid. NAVAS: 93-94. De feito, aínda antes da rendición da Coruña e Ferrol os paisanos comezaran a caer sobre pequenas unidades francesas. Vid. ALONSO Y LÓPEZ, VI: 146-147 e PARDO DE ANDRADE: 59. A xuízo de José Navas, foron os desmáns das tropas napoleónicas, máis que a ocupación, a causa da reacción popular. NAVAS: 97.
3 Arquivo Histórico Nacional, Estado, L. 13, F [antes Cartapacio 13, núm. 20], manifesto de 1809 sen data. Sobre as descualificacións, parece que o primeiro en denuncialas foi Manuel GARCÍA DEL BARRIO, o comisionado enviado pola Xunta Central para levantar Galicia, quen nos informa sobre como se lle entregou para o efecto “unha resma de papel, que contiña impresa a proclama degradante da autoridade soberana, que quería e propoñía nela, entre outros insultos que se lle facían a todo un reino, o de borrar o seu nome do libro da patria, as que queimei por prexudiciais e subversivas”. GARCÍA DEL BARRIO, 1811: 26. Véxase tamén CARRÉ ALDAO: 34; FRASER: 452; LANZA: 158. Con respecto á rápida caída do reino, é singular a opinión de Rosa SAURÍN DE LA IGLESIA, quen sostén que “os historiadores que se esforzaron por buscar atenuantes para o sucedido (...) esquecen de boa gana o moi sutilmente que se infiltrara nos ánimos da clase superior o prestixio do francés e tamén o fatalismo resignado, xa que non o colaboracionismo aberto, con que se vía avanzar o inimigo”. SAURÍN: 147. Unha apoloxía recente do reino fundada no criterio militar en OSUNA, 2006 e VELA SANTIAGO, 2010. Pola súa banda, o intendente xeral do exército de Soult, o mencionado Le Noble, descualificou nas súas memorias a Xunta Central: “Esta xunta estaba composta por persoas cuxa principal preocupación era a de conservar o poder e alimentar o furor popular con accións extremas e bárbaras”.
4 DÉROZIER: 475-477. DÉROZIER tratou de explicar a indignación do poeta en vez de evidenciar a súa torpeza.
5 MARTÍNEZ, Frei Manuel, memorial ao rei publicado no Suplemento a La Atalaya de La Mancha, mércores 23 de novembro de 1814.
6 AHN, Estado, L. 13, F.
7 "Mais Galicia, Galicia entrada sen resistencia, dominada sen contradición, e levando tranquilamente a súa servidume; Galicia desbarataba todos os cálculos da prudencia e asasinaba o Estado destruíndo a esperanza". AHN, Estado, 13 B 5.
8 Ibid. O historiador galeguista MARTÍNEZ SALAZAR non dubidou en reproducir no artigo citado este manifesto da Xunta Central do 10 de xullo de 1809 (MARTÍNEZ SALAZAR: 19-22).
9 Por exemplo, CASTELAO en Sempre en Galiza: 57.
10 PARDO DE ANDRADE: 34-39, p. 38. Pardo fundou, dirixiu e practicamente foi o único redactor do Diario de La Coruña. Para publicalo obtivo licenza da Xunta do Reino aos poucos días de iniciar a súa actividade (9 de xuño de 1808) e serviu aos seus intereses como voceiro e diario oficial. Sobre o Diario de La Coruña e a Xunta, SAURÍN DE LA IGLESIA: 126 e ss.
11 FRASER: 369-370; ESDAILE: 215
12 Arquivo Histórico Nacional (AHN), Estado, 78, 137.
13 "Ano 1500. Repartimento e ordenanzas que fixeron os procuradores de Galicia na Xunta Xeral que se realizou en Santiago o 6 de xuño do devandito ano", en Colección Diplomática de Galicia Histórica, ano I (1901), pp. 317-319. A convocatoria real dirixida a Viveiro en AHN, Concejos y Ciudades, C. 220 (Viveiro), doc. 17.
14 As ideas políticas pactistas do escolasticismo sostiñan unha vella aspiración das Cortes castelás: a dirección do reino en momentos de crise e, en particular, cando o trono quedaba vacante (CARRETERO ZAMORA: 244-245 e 251).
15 Arquivo Municipal da Coruña, c. 6575, carta de Santiago á Coruña, 2 de xuño de 1808.
16 En 1972 Anxo Martínez de Velasco, na súa tese sobre a formación da Xunta Central, foi tamén da mesma opinión: "o alzamento galego non se plasmou nunha nova institución, senón que desde os primeiros momentos atopou unha forma de goberno tan tradicional e tan pouco revolucionaria como foi na deputación do reino en Cortes (MARTÍNEZ DE VELASCO: 85).
17 Arquivo Histórico Nacional, Estado, 19, B, 2. Relación da capitulación da Coruña aos franceses dirixida por don Antonio María de Lago ao conde de Gimonde, membro da Xunta Suprema Central. Hai unha transcrición feita por Xosé Ramón Barreiro (BARREIRO, 2009: 269-274).
18 "Estes homes da Xunta de Galicia, lonxe de aparecérsenos como uns incapacitados para gobernar, segundo gratuitamente afirma Villa-Urrutia seguindo a Stuart, que demostrou estar completamente desconcertado polo que aos asuntos españois desa época se refire, preséntansenos como perfectos gobernantes. Suficientemente pragmáticos para obter a flexibilidade que lles permitise adaptarse en cada momento á realidade, teñen un ideal, un programa que cumprir. Non pretenden seguir a liña recta, que en política non é sempre o camiño máis curto, senón que habilmente e con doces rodeos obteñen o que se propuxeron.
A isto engádase unha severa disciplina que os fai someterse inmediatamente á autoridade constituída, un espírito de sacrificio que os pon por enriba de todas as mesquindades humanas e unha sinceridade para coa opinión pública que nos fai pensar nunha democracia madura, sirva de exemplo a súa actuación con respecto ao arcebispo de Santiago, un acto tiránico podería resolvelo todo, non obstante, preferiron o problema a toda luz e que a maioría resolvese... e a maioría resolveu ben".
CASALDUERO: 84.
